Bajarê Amûdê dikeve bakurê rojhilatê Sûriyê, 25 km li rojavayê bajarê Qamişlo ye, ji aliyê bakur ve rûbirûyê bajarê Mêrdînê yê Bakurê Kurdistanê ye, 160 gund girêdayî wê ne, herwiha gelek şûnerwarên kevnar dihewîne.
Navenda Nûçeyan/ Qamişlo
Bajarê Amûdê dikeve bakurê rojhilatê Sûriyê, 25 km li rojavayê bajarê Qamişlo ye, ji aliyê bakur ve rûbirûyê bajarê Mêrdînê yê Bakurê Kurdistanê ye. Hejmara niştecihên wê tevî gundewarên wê nêzî 200 hezar kesî ye û piraniya wan kurd in. Herwiha xirstiyan jî bi jimareke kêm li bajêr hene û bajar komek dêrên dîrokî yên herî kevn diparêze. 160 gundên wê hene, praniya wan gundê kurdan e.
Li başûrê Amûdê zêdeyî 10 gundên kurdên Êzidê hene. Ew li gundên Amudê yên Merkebê, Dugirê, Qelaçix, Xirbê Xwê, Çetelê, Kuliyê, Xirbexezal, Gorseîd, Xirbedilan, Mîk, Hêşerî, Tolko, Berzan, Morîka, Enteriyê, Mehmûdiyê û Kerengo dijîn. Li 20 salên dawiyê piraniya kurdên êzdî derketin derveyî welat
Ji nivîskar û helbestvanên navdar yên ku li Amûdê Mezin bûne û ji bo pêşketina nivîs û helbestê kedeke wan ya mezin heye; helbestvanê navdar Cegerrxwîn, Mela Îbrahîm Sufî Ebdo, Mela Ebdulletîf Îbrahîm û Mela Ebdulhelîm Mela Îsmaîl, Elî Topez û Şêxmûs Qerqatî, Ehmed Huseyînî, Ebulhelîm Yûsif û hwd… .
Amûdê wekî navenda çandinyê ya herêma cizîrê tê nasîn, tevahiya cûreyên çandiniyê yên havîn û payîzê lê tê çandin. Herwiha praniya xelkên wê bi çandî û xwedîkirina dewaran debara jiyana xwe dikin.
Ji wan karesatên ku “Amûdê” tê re derbas bûye, bûyera şewata sînemayê di sala 1960 de ye, ku tê de nêzîkî 250 xwendekarên ku temenên wan di navbera 7 û 15 salî de ne, jiyana xwe dest dane. Di wê bûyerê de navê Mihemed Seîd Axa derket holê, ku xwe avêt nav agir da ku hejmareke herî zêde ji zarokan rizgar bike. Lê piştî ku wî jimarek ji zarokan ji agir rizgar kir, ew di nava agir de ma û jiyanan xwe ji dest da.
Di milê şaristaniya kevnar de, Amûdê di dilê deverek mîrasê de ye ku cugrafiya wê gelek şaristaniyên kevnar dihewîne. Yek ji van şûnwaran jî ‘ Girê Mozan e, ew yek ji girîngtirîn şûnwarên herêmê bi giştî ye. Ji ber ku bermahiyên paytexta Hûrî ya yekem a berî zayînê 4 hezar sal digre nava xwe. Herwiha şûnewarên Çaxirbazar ku 35km dûrî Amûdê ye xwedî girîngiyeke mezin. Dîroknas û nivîskara Brîtanî “Agatha Christie” di salên 1930 bi hevînê xwe re Profesor Max Mallowan serdana Çxirbazar kiribû, demekê li wir ma û li ser hûrguliyên serdana xwe pirtûka xwe ya bi navê “Ez Çawa Dijîm” nivîsand.
Zanyarê îngilîz Max Mallowan di navbera salên 1935-1937an de, girê Çaxir bazar kolandiye û 15 qatên çandî yên di navbera salên 1500-3000 berî zayînê de hatine dîtin. Mîqdarên seramîkên bi spehî hatine xêzkirin, peykerên “xwedayên qencî û bereketan” û fîgurên axên girîng ên ku bi tîpên kulî yên ku ji serdema Asûrî ya kevnar (1800 B.Z.) ve hatine nivîsandin, firna çêkirina qermeyan, firaxên kevnar, kevir, bronz û amûrên hestî û alav û peykerên mirov û heywanan ji heriyê pijyayî hatine çêkirin.
