Amara Baran/ Qamişlo
25’ê Mijdarê Roja Têkoşîna li Dijî Tundiya Li Ser Jinê wek destpêka pêngeva tekoşîna li dijî zayendperestiyê tê destgirtin. Lê ew qanûn tu carî ji bo jinê nehatine pêkanîn û zîhniyeta baviksalarî di her qadê de xwe li ser jinê ferz dike.
Derbarê Tundiya li ser jinan li Bakurê Kurdistanê û Tirkiyê çalakvana TJA’yê Berîvan Stêrk Îmîş bersiva pirsên rojnameya me da û hevpeyvîn wiha bû:
– Gelo dewleta Tirk zagonên navneteweyî çiqasî binpê dike û çiqas di rêya zagonên xwe de jî qirkirinê li dijî jinan dimeşîne?
Di derbarê mafên jinan de Peymana Stenbolê ya ku Tirkiyê di sala 2011’an de îmze kiribû, ji bo pêşîlêgirtina tundiya li ser jinan û hişyarkirina vê mijarê gaveke girîng bû. Lê belê Tirkiyeyê ragihand ku di sala 2021’an de ji vê peymanê vekişiyaye. Ev biryar ji aliyê gelek parêzvanên mafên mirovan û rêxistinên jinan ve hate rexnekirin û hate gotin ku dibe ku bandorên neyînî li ser parastina jinan bike.
Di derbarê kuştina jinan de, ev têgeh hedefgirtina sîstematîk û kuştina jinan e. Li Tirkiyeyê gelek caran bûyerên kuştina jinan û tundiyê derdikevin pêş û rexneyên ku di vê mijarê de qanûn têrê nakin û dewleta tirk qet gavên şênber navêje. Bi taybetî di hin rewşan de, rêgezên qanûnî yên ku ji sûcdaran re têdikoşin dikarin di parastina jinan de xalên lawaz çêbikin. Mînakî, pêkanînên wekî daxistinan “rêveberiya baş” an cezayên sivikker têne rexne kirin ku dibe ku hawîrdorek ku teşwîqkirina jinkujiyê diafirîne.
Ev mijar li Tirkiyeyê bi dînamîkên civakî, çandî û siyasî re tevlîhevtir dibin. Rexneyên li ser mafên jinan û pîvanên navneteweyî di civakê de qadeke berfireh a nîqaş û aktîvbûnê çêdike.
Rewş gelek xerab e û her diçe xerabtir debe. Lê ew hêza tevgera jinan û tevgera jinên kurd heye kul i hember vê êrîş û hewldanên qirkirinê li ber xwe didin.
Saziyên mafên mirovan û saziyên mafên jinan, di heman demê de mala parastina jinan çiqas dikare rê li hemberî şiddeta li ser jinan tê meşandin, bigrin?
Saziyên mafên mirovan û rêxistinên mafên jinan di rawestandin û pêşîgirtina li tundiya li ser jinan de roleke girîng dilîzin. Lêbelê, bandora van saziyan bi gelek faktoran ve girêdayî ye. Em dikarin bi çend xalan rave bikin:
– Hişyarî û Perwerde: Rêxistinên mafên jinan kampanyayan dimeşînin, bernameyên perwerdehiyê li dar dixin û di derbarê wekheviya zayendî de agahiyan belav dikin da ku di civakê de hişyariyê bidin. Lêkolînên bi vî rengî dikarin bibin alîkar ku têgihiştinên civakî yên li ser tundiyê biguhezînin.
– Piştgiriya qanûnî: Rêxistinên mafên jinan bi pêşkêşkirina piştgiriya qanûnî ji jinên ku tundî li wan dibe hewl didin cîbicîkirina qanûnê misoger bikin. Piştgiriyek bi vî rengî dikare alîkariya jinan bike ku mafên xwe bi dest bixin û serî li pergala dadê bidin.
– Siyaset û Reform: Saziyên mafên mirovan dikarin hikûmetan teşwîq bikin ku mafên jinan çaksaz bikin û li gorî peymanên navneteweyî tevbigerin. Însiyatîfên bi vî rengî ji bo xurtkirina yasayan û başkirina sepandinê gaveke girîng in.
-Tevn û Hevkarî: Rêxistinên mafên jinan dikarin bi sazkirina hevkariyên li ser asta neteweyî û navneteweyî bandorek berfirehtir çêbikin. Van toran ji bo parvekirina çavkaniyan û veguheztina ezmûnan bikêr in.
-Berhevkirina daneyan û lêkolîn: Ew dikarin ji bo çareserkirina pirsgirêkan bi berhevkirina daneyan û lêkolînan ji bo têgihîştina pîvan û dînamîkên tundiya li ser jinan pêşniyarên berbiçav bikin.
Lêbelê, ev hewldan pir caran ji hêla astengiyên qanûnî ve tene sînorkirin. Têkoşîna bi sedemên bingehîn ên şîdeta li ser jinan ne tenê bi guhertina zagon û polîtîkayan, her wiha bi guhertina pîvan, helwest û tevgerên civakî jî mimkun e. Ji ber vê yekê bi guherîna civakî re bandora saziyên mafên mirovan û mafên jinan xurtir dibe.
-Zindanên dewleta Tirk bi kesên azadîxwaz tijî ye û di serî de jin. Gelo li wir siyasetek çawa tê meşandin?
Girtina jinan a li Tirkiyeyê û rewşa wan a li girtîgehan bi taybetî di van salên dawî de bûye mijareke girîng. Bicîkirina jinan a li girtîgehan ne tenê ji ber sedemên hiqûqî, ji aliyê dînamîkên civakî û siyasî ve jî pêk tê. Di vê çerçoveyê de politikayên ku ji bo jinan tên meşandin em dikarin di van serenavan de rêz bikin.
-Girtinên Siyasî: Girtina jinan ji ber sedemên siyasî, bi taybetî di nav parêzvanên mafên mirovan, rojnamevan û çalakvanan de pir zêde ye. Ev yek fikaran li ser azadiya raderbirînê û beşdariya siyasî zêde dike.
– Tundiya li ser Jinan û newekheviya zayendî: Pirsgirêkên tundî û cudakariyê yên ku li Tirkiyeyê bi jinan re rû bi rû ne, di pergala girtîgehan de jî xwe dide der. Ger tundî li jinan bibe, baweriya wan bi pergala dadweriyê kêm dibe û ev yek bandoreke neyînî li ser rewşa jinên girtî û mehkûmî dike.
– Şertên Girtîgehê: Şert û mercên jiyanê yên li girtîgehên jinan gelek caran di warê binpêkirina mafên mirovan de tên rexnekirin û nirxandin. Bi taybetî jî kêmbûna xizmetên tenduristiyê, desteka psîkolojîk û derfetên rehabîlîtasyonê ji bo girtiyên jin pirsgirêkên cidî derdixe holê.
Çalakiya mafên jinan: Parêzvanên mafên jinan ji bo balê bikşînin ser rewşa jinên di girtîgehan de û pêşî li binpêkirinên mafên mirovan bigirin, kampanyayên cuda li dar dixin. Ev hewldan di bilindkirina hişyariya gel de û teşwîqkirina guhertinên polîtîkayê de rolek girîng dilîzin.
Di encamê de polîtîkayên ku li Tirkiyeyê li hemberî jinan tên meşandin ji aliyê gelek faktorên tevlîhev ve tên teşekirin û ev rewş di warê wekheviya zayendî, mafên mirovan û edaletê de pirsgirêkên girîng derdixe holê.
Jin pêşengtiya şoreşa rizgarkirin û civakê dike, di roja me ya îroj de roj bi roj ronahiya serhildana jin jiyan azadî zêdetir dibe. Gelo jinên li Bakurê Kurdistanê çawa tevlî vê raperîn û şoreşê dibin?
Jin li Bakurê Kurdistanê di pêvajoyên guhertinên civakî û siyasî de roleke girîng dilîzin. Berxwedana jinê ne tenê ji bo civaka Kurd, di serî de ji bo têkoşîna edaleta civakî û wekheviyê xwedî girîngiyeke krîtîk e. Di vê çarçoveyê de hin faktorên ku bandorê li beşdarbûna jinan a şoreşê dikin ev in: Tevgera Jinên Kurd: Jin li Bakurê Kurdistanê xwedî tevgereke xurt a jinan e. Ev tevger di mijarên wekî wekheviya zayendî, têkoşîna li dijî tundiya li ser jinê û tevlîbûna siyasî de rolek aktîf dilîze. Ji bo ku jin di jiyana civakî û siyasî de zêdetir xuya bike gelek rêxistin û platformên cuda hatine avakirin. Di vê pêywendiyê de hişmendiya Siyasî û Civakî: Jin weke beşeke girîng a pêvajoya veguhertina civakî têdikoşin û bi mafên xwe dizanin. Ev hişmendî dihêle ku jin ne tenê ji bo mafên xwe, ji bo guhertinên civakî jî têbikoşin.
Jin li Bakurê Kurdistanê hem di pêvajoyên aştiyê de hem jî di demên pevçûnan de bi awayekî aktîf beşdar bûne. Jin ji kolanan heta medyaya civakî li gelek qadan berxwedana xwe didomînin.
Her çiqas Zehmetî û Faktorên Astengiyê hebin jî gelek zehmetî jî hene ku rê li ber beşdarbûna jinan digire. Zextên siyasî, pîvanên zayendî û pirsgirêkên aborî têkoşîna jinan dijwar dike. Wekî din, hawîrdora pevçûn û şîdetê ewlehiya jinan dixe xeterê, ev yek dikare beşdariya çalak a jinan bisînor bike.
Di encamê de jin li Bakurê Kurdistanê di pêvajoyên rizgariya civakî û şoreşê de roleke girîng dilîzin, lê zehmetiyên ku di vê pêvajoyê de rû bi rû dimînin li pêşiya têkoşîna wan astengiyan derdixe. Dîsa jî, berxwedan û çalakî zêde dibin, hêvî û potansiyela guherîna civakî geş dike.
Yekbûn jina azad mîsogeriya serkeftinê ye li dijî zihniyeta desthilatdar e ku tê meşandin. Heta niha çi gav ji bo vê yekê hatiye avêtin?
Yekitiya jinên azad di têkoşîna li dijî zîhniyeta serdest a mêr de parçeyek girîng e û di vî warî de gelek gav hatin avêtin. Em dikarin van gavan di bin çend sernavan de kom bikin:
-Rêxistin: Jin bi avakirina rêxistin û komînên jinan ên cihêreng ên li ser asta herêmî, neteweyî û navneteweyî destekê didin hev. Ev rêxistin ji bo parastina mafên jinan, pêkanîna wekheviya zayendî û gihandina dengê jinan dixebitin.
-Perwerde û Hişyarî: Li ser mafên jinan û wekheviya zayendî bernameyên perwerdeyê hatin organîzekirin. Ev perwerde ji bo jin xwe, mafên xwe nas bikin û rêbazên têkoşînê hîn bibin pir girîng in.
– Reformên Qanûnî: Ji bo parastin û pêşxistina mafên jinan, ji bo reformên qanûnî bên kirin. Di vê çarçoveyê de mijarên weke xurtkirina qanûnên ji bo pêşîgirtina li şîdeta li ser jinê û misogerkirina wekheviyê di pêvajoyên telaqê de derketine pêş.
-Medyaya Civakî û Çalakî: Jin platformên medyaya civakî bi bandor bikar tînin, çîrokên xwe parve dikin, kampanyayan organîze dikin û hişmendiya civakî diafirînin. Ev aktîvîzma dîjîtal derfetê dide ku dengê jinan bigihîne temaşevanên berfireh.
-Tevgerên Civakî: Tevgerên mezin ên civakî ku jin tê de beşdar bûn, li dijî pergala serdest a mêr helwesteke tund nîşan dan. Meş, mîtîng û kampanyayên jinan ji bo guhertinên civakî bingehek girîng afirand.
Bi van pêngavan re yekitiya jina azad xurtir bû û di têkoşîna li dijî zîhniyeta serdest a mêr de pêşketinên girîng çêbûn. Lê belê divê ev têkoşîn berdewam bike û ji bo wekheviya zayendî zêdetir gav bên avêtin.
Bilançoya kuştinê jinan li tirkiyê
Li gor rapora yekîtiya komaleyên jinan a tirkiyê di nav 10 mehan de 350 jin di encema tundiya nav malê de hatine kuştin.
Ji 1 çileyê heta 31 Cotmehê 357 jin ji aliyê meran ve hatine qetilkirin.
61 mirinên jinan bi gumanin 198 jin bi çek û 77 jin bi amûrên cuda hatin kuştin.
Temenê jinên hatine kuştin 37 salin, 53 jin bi zilamên ku hevdû berdidin, 45 jin ji aliye zilamên ku nasdiki, 41 ji ji liyê zilamên ku pêre di nav tekîliyê de bûn hatin kuştin.
