Birûc Resûl/Qamişlo
Rêveberê Komeleye Keziyên Kesik a Jingihî Zîwer Şêxo diyar kir ku pêwîste bi rihê berpisiyartiyê mirov nêzî jîngihê bibe, jiyaneke bi tendirostî ava bikin û wiha got: “Parastina jîngehê û paqijkirina derdorê pir lawaz maye, ji ber vê yekê pêwîste her mirovek çanda parastina jîngihê û paqijiyê di jiyanan xwe de pêş bixe.”
Jîngeh ji bo hebûna mirovan bingehîn e. Ew jiyanê ava dike, bandorê li tevgera mirovan dike, çavkaniyên ku ji bo jiyanê hewce ne peyda dike. Jîngeh hemû aliyên fizîkî, biyolojîkî û civakî yên derdorê, wek ax, av, hewa, şînatî, lawir û avahiyên ku ji aliyê mirovan ve hatine çêkirin, dihewîne û mirovan diparêze û kilîta başbûn, tenduristî û bextewariya mirovan digire.
Têgihîştina Têkiliya Mirov û jîngehdorê
Têkiliya di navbera mirov û jîngehê de tevlihev û dînamîk e. Ew bi danûstendina domdar a enerjî, heyber û agahdarî tê diyar kirin. Mirovan her gav li hawîrdora xwe ziyanan dighîne jîngehê û li gorî hewcedariyên xwe guhezandiye. Lê belê, pîvan û tundiya bandora mirovî ya li ser jîngehê di van demên dawî de pir zêde bûye, ku rê li ber pirsgirêkên cihêreng ên hawîrdorê yên wekî qirêjbûn, birrîna daristanan, guherîna avhewa û windakirina cihêrengiya jîngehê vedike.
Sûdên Jîngehek Tendurist
Jîngehek saxlem ji bo tenduristî û pêşveçûna mirovan pêdivî ye. Ew ji mirovan re xwarin, av, hewaya paqij û çavkaniyên xwezayî yên ku ji bo bijî û pêşkeftinê hewce ne peyda dike. Jîngehek saxlem dikare başbûna mirovên derûnî û hestyarî jî zêde bike, rihetbûnê û nûvekirina giyanî peyda dike. Wekî din, jîngehek saxlem dikare beşdarî mezinbûna aborî û bextewariyê bibe, ji ber ku ew madeyên xav, enerjî û çavkaniyên din ên ku ji bo pîşesazî û karsaziyên cihêreng hewce ne peyda dike. Mirov bi giranî bi çavkaniyên xwezayî yên wekî hewa, av, ax û enerjiyê ve girêdayî ye. Ev çavkanî bêdawî ne û nayên nûkirin, kêmbûna wan dikare encamên cidî li ser xweşiya mirov û jîngehê hebe. Çalakiyên mirovî yên wekî zêde vexwarin, gemarî û hilberîna çopê jî dikarin bibin sedema kêmbûna çavkaniyê û xerabûna jîngehê ku dikare pirsgirêkên jîngehê bêtir girantir bike.
Têkiliya di navbera avhewa û tenduristiyê de
Guhertina avhewayê yek ji xetereyên herî mezin ên jîngehê ye li ser tenduristî û xweşbûna mirovan. Ew dikare bibe sedema pirsgirêkên tenduristiyê yên cihêreng ên wekî stresa germê, nexweşiyên respirasyonê, nexweşiyên avê û nexweşiyên vektorî. Guhertina avhewa dikare pirsgirêkên tenduristiyê yên heyî jî girantir bike û yên nû bi afirîne, nemaze di nav nifûsa xizan de wek zarok, kal û pîr û civakên kêm dahat.
Gefên jîngehê li ser tenduristiya mirovan
Qirêjiya jîngehê, bermayiyên bi xeter û kîmyewî yên jehrî hin ji wan xetereyên herî mezin ên jîngehê yên li ser tenduristiya mirovan in. Ragihandina van qirêjan dikare bibe sedema pirsgirêkên tenduristiyê yên wekî penceşêrê, nexweşiyên respirasyonê, nexweşiyên hilberandinê û nexweşiyên neurolojîk. Wekî din, qirêjiya jîngehê dikare bibe sedema hilweşandina ekosîstemê, windabûna cihêrengiya biyolojîk, û guherîna avhewa, ku dikare bandorên neyînî yên din li ser tenduristî û xweşbûna mirovan bike.
Bandora çalakiyên mirovî li ser jîngehê
Xebatên mirovî yên wekî bajarîbûn, pîşesazîbûn û çandinî bandorek girîng li ser jîngehê dike. Ew dikarin bibin sedema hilweşîna axê, hilweşandina daristanan, erozyona axê, qirêjiya avê û guherîna avhewa. Ev çalakî dikarin ekosîstemên xwezayî jî biguherînin û hevsengiya xwezayê têk bibin û bibe sedema windabûna cihêrengiya biyolojîk û tunebûna cureyan.
Di jiyana mirovan de rola biyolojîkî
Pirrengiya biyolojîk ji bo jiyan û xweşiya mirovan girîng e. Ew ji me re xwarin, derman, madeyên xav, û çavkaniyên din ên ku ji bo zindî û pêşketinê hewce ne peyda dike. Cûrwaziya biyolojîkî di birêkûpêkkirina karûbarên ekosîstemê yên wekî duçerxa xurek, rêziknameya avhewa, û paqijkirina avê de jî rolek girîng dilîze. Wekî din, cihêrengiya biyolojîk xwedî nirxên çandî, giyanî û estetîkî ye ku ji bo civakên mirovan girîng in.
Girîngiya Aborî Ya Jîngehê
Jîngeh xwedî nirxek aborî ya girîng e, ji ber ku ew çavkaniyên xwezayî, enerjî û materyalên din ên ku ji bo pîşesazî û karsaziyên cihêreng hewce ne peyda dike. Lêbelê, pêşveçûna aborî û parastina jîngehê bi gelemperî wekî armancên nakok têne dîtin, û hevsengkirina wan dikare dijwar be. Pêşkeftina domdar armanc dike ku bigihîje bextewariya aborî di heman demê de parastina jîngehê û pêşvebirina xweşiya civakî.
Nêrînên Etîkî Ji Bo Rêvebiriya Jîngehê
Rêvebiriya jîngehê berpirsiyariyek exlaqî ye ku em hemî parve dikin. Ew tê de naskirina nirxa xwezayê ya cewherî û parastina wê ji bo xatirê wê û ji bo nifşên pêşerojê ye. Rêvebiriya jîngehê di heman demê de pêşvebirina dadmendî û wekheviya civakî jî vedihewîne, ji ber ku pirsgirêkên jîngehê bi gelemperî bandorê li civakên marjînal dikin.
Pêşeroja Têkiliyên Mirov û Jingeh
Pêşeroja têkiliyên mirov û jîngehê bi şiyana mirov ve girêdayî ye ku nirxê xwezayê were nas kirin, rêz li sînorên wê were girtin û pêwîste mirov bi rengekî domdar û berpirsiyar tevbigere. Gihîştina pêşkeftina domdar nêzîkatiyek tevhev û yekgirtî hewce dike ku pîvanên civakî, aborî û hawîrdorê yên başbûna mirovan li ber çavan bigire. Ji bo wê jî li ser asta herêmî, neteweyî û cîhanî xebat û hevkariyeke kolektîf pêwîst e. Bi xebata bi hev re, mirov bikaribe ji bo xwe û ji bo gerstêrkê pêşerojek paştir bi afirînin.
Derbarê wate û girînigiya jîngihê di civakê de û parastina wê rêveberê Komeleye Keziyên Kesik a Jingihî Zîwer Şêxo ji Rojnrmrya me re axivî.
Zîwer Şêxo bal kişand ser hişmendiya talanker ya kaptelîzmê ku ne rastiya civak û mirovan e û wiha got: “Bê guman dema em behsa jîngihê dikin, em behsa hemî hawîrdora xwe dikin wekî ax, av, ba, mirov, lawir û keskahî. Her wiha em nikarin reftarên xwe wek mirov û bandora me li ser hewlîdora me paşguh bikin, ji ber vê jî rolekî mirovan ya pir girîning li bandorkirina li ser jîngihê heye û li ser pêşeroja hemî cureyan heya, mixabin serdema kaptelîzim û pêşesaziya heyî de bandoreke neyinî de li pêşketiye, ev yek jî bûye sedemên kirîzan. Dema em behsa civaka newletîk û kilanên destpêkê bikin û heta têgeha navendiya dewletê, mirov bi hewîrdor û jîngiha xwe re di nava li hevkirinekê de ne û hevsengiyek heye. Her wiha heta niha di nav hin civakan de ku pir bandora bajaran li wan ne hatiye kirin, em van aliyan dibînin û qasî pêwîstiya wan bi xwezayê re sûd hatiya girtin. Ji bo wê jî mirov digihîje ku ev hişmendiya talanker ya ku îro hatiye pêşketin êdî daristan, çiya û deriya dane ber xwe û didin kampaniyên mezin re da ku bibe pere ji wan re. Herwiha ev hişmediya talanker ya kaptelîzmê, ne rastiya civak û mirova ye.”
‘Bingeha civakê jîngihe’
Zîwer di berdewamiya axaftina xwe de wiha got: “Di nava civaka kurd de 2 aliyên xwe hene, yek di parastina jîngihê ku parastina xwezayî ji aliyê kal û pîrên me de, heye roja îro parastin ji aliyên wan heye, ya din jî bajarbuyin ku saziyên dewletê dikin. Her wiha civak bi giştî ne tenê gelê kurd, rêvebirina dewletên navnetewî ya navendî de û li vir jî hişmediya serwer ya ku heye, hişmendiya desthiletî ye. her wiha di gotarên dawî de ku piştê piratîkma Rêber Abdullah Ocalan ku yek ji beşên Netewa Demokiratîk, îkolojiya ye. êdî keta di nava gotare kurdî ya siyasî de, di destpêkê de hin mirov ne bi awayekî balkêş lê mêze dikirin, pêwîste her kes bi çavê bav û kalên me li xweze û jîngihê mêze bike û bi wê kurahiyê û hezkirinê. Jîngih têgiheke nûye li ser asta cîhanê û zanistê jî, ji ber ku qirîz li ser hat çêkirin ji aliyên dewlet û siyasetan ve. Lê li Rojavayê Kurdistanê tevgerek baş heye, di salên borî de gelek perwerdeyên di akadimiya civaka demokiratîk de ku li ser asta civaka sivîl, şaredarîyên ku wekî îkolojîk xwe ragihandin heta dayîn û hişmendiyek da avakirin. Lê belê ev tenê ne bese, pêwîste ji hemû aliyan ve bê navber û ferq û cudahî bi tewrî tenê nabe pêwîste parastina jîngihê bi piratîk û tevgereka xurt were pêk anîn, ji ber ku bingiha civakê jîngiha.”
‘Çanda parastina jîgihê û paqijiyê di jiyanan xwe pêşbixe’
Zîwer Şêxo rêveberê Komeleye Keziyên Kesik a Jingihîn di dawiha axaftina xwe de diyar kir ku parastina jîngihê di civakê de pir lawaze û wiha got: “Pêwîste em heftarên xwe biguherin, di heman demê de pêwîste em jiyana xwe li ber çavan derbas bikin, ji ber ku tevgera me ya di jiyanê de hem ji aliyê neyinî û hem jî ji aliyê erênî de, bandorek li jîngiha me tîne. Her wiha pêwîste em bi rihê berpisiyartiyê li gor jîngiha xwe derkevin û jiyaneke bi tendirostî bidin avakirin, ji ber ku civaka me pir lawaze di vê mijarê de ku parastina jîngeh û paqijkirina derdorê re pir lawaz me ye, ji ber vê yekê pêwîste her kes wê çanda parastina jîgihê û paqijiyê di jiyanan xwe pêşbixe.”