Deriya Çiya/Qamişlo
Komkujiya Ermeniyan di destpêka sedsala 20’an de, di dema Şerê cîhanî yê yekem (1914–1918) de di nav sînorên Împeratoriya Osmanî de pêk hat. Li gorî raporên wê demê di komkujiyê de milyoneke Ermenî bi awayekî hov hatin qetilkirin.
Di serdema dawî ya Împaratoriya Osmanî de û beriya avabûna komara Tirkiyeyê bi 107 salan, li dijî Ermeniyan komkujî pêk hat. Lê heta niha hikûmeta Tirkiyeye li hemberî komkujiyê bêdeng e û bi ti awayî fermî komkujî qebûl nekiriye. Civaka ermenî 23-24’ê Nisana 1915’an wekî Bazara Zor pênase dikin. Wê şevê Hikûmeta Osmanî Ermeniyên li Stenbolê girtin û sirgûn kirin. Piranî kesên entelektuel, pêşengên rêxistin û saziyan, aktivist û nûnerên siyasî girtin û sirgûn kirin. Ermeniyên girtin şandin Kampên komkirinê yên li Ayaş û Çankiriyê. Qanûna koçberiyê di 29’ê Gulana 1915’an de di meclisan re derbas bû. Piraniya civaka ermenî an bi zorê koçber kirin an jî qetil kirin. Di encama koçberiyê de herî kêm melyonek û nîv ermenî hatin qetilkirin. Di komkujiyê de bi deh hezaran ermenî bi zorê ji malbatên xwe hatin qutkirin. Gelek zarok jî bi zorê kirin misliman.
Peyva komkojî
Peyva ‘komkujî’ cara yekemîn di sala 1944’an de ji aliyê Rafael Lemkin ve hatiye bikaranîn. Di sala 1948’an de, di Peymana Neteweyên Yekbûyî de hatiye nivisîn. Lemkin gotiye; “Min ev peyv ji bo Komkujiya Ermenan bi kar aniye.”
Komkojiya Ermeniyan
Biryara Komkujiya Ermenan a mezin bi şerê cihanê yê yekemîn ve destpêdike. (Di nav salên 1894-1896’an de jî li gelek herêman li hemberî Ermenan hin komkujî pêk tên. Hejmara miriyan bi ya Ermeniyan, li dora 300.000 an e.) Piştî şoreşa Fransî padîşahên Osmanî û Partiya Îttihat Terakkî û jontirkan biryara ji holêrakirina -kurd jî tê de- tevahiya gelên “ne tirk” sitandîbûn. Ji ber ku xetereya mezin gelên xirîstayan ên di nava tixûbê dewleta Osmaniyan de bûn û li rojhilat ew bi Ûris re bi tifaq bûn, cara yekem ermenî ji xwe re kirin hedef. Nijadperestên tirk, di serî de di umetparêziyê de, paşîn rasterast bi nijadperestiyek hovane dest bi qirkirin gelan kir. Di serê sala 1915’an de bi dora 60.000 ermeniyan bi hinceta leşkeriyê birin wan wek komên ji 50-60 kesan pêkhatî ji hev veqetandin û kuştin. Bi vî avayî ermenan bê parastin hiştin. Dûv re bi alîkariya hêzên paramîlîterên, artêşa tirk û endamên Teşkîlat- I Maxsûsa pêkehatî Ermenan bi gelemperî di cih de kuştin an ber bi deştên bê serî û bê binî ve nefî kirin û bi mirinê ve rûbirû hiştin. Hejmara miriyan li dora 1,5 mîlyonî ye û her sal ew di 24 ê Nîsanê de ji aliyê cîhanê ve tên bîranîn.
Ev encamek ji Şerê Yekemînê yê cîhanê ye. Ev di rastiya xwe de xirecireke bo li hev parvekirina dewlemendiyên cîhanên bû û di 1’ê Tebaxa 1914’an de rû da, lê binesaziya wê di dawiya sedsala 19’an de hatibû amadekirin. Li alîkî Îngîlîstan, Frensa û Ûris; li aliyê din Alemanya , Awistirya-Macaristan û Împaratoriya Osmaniyan bûn navendên şer. 1,5 mîlyar mirov bi fîtkirina van dewletan bi awayek ji şer û zirar dît; 10 mîlyonî zêdetir mirov mir , bi 20 mîlyonan jî birîndar bû.
Kê ferman daye?
Li gorî dîroknas Arnold Toynbee, hukûmeta CUP bi awayekî sîstematîk rewşa awarte ya leşkerî bikar anî da ku siyasetek demdirêj a nifûsê bimeşîne ku armanc ew e ku hêmanên tirk li Anatolyayê li ser hesabê nifûsa Xiristiyan (bi giranî Ermenî, lê hem jî Asûriyên Xiristiyan) bihêz bikin. Li gorî belgeyên Ermenî, Emerîkî, Îngîlîz û Fransî hatine weşandin, serkirdayetiya Cemiyeta “Yekîtî û Terakkî” bi qestî şêniyên Ermeniyên li Anatolyayê kirine hedef, ji ber ku Komeleyê talîmatên ji Konstantînopolê derxistiye û piştrast kiriye ku ew talîmat bi rêya ajanan hatine bicihanîn. Di rêxistin û rêveberiyên xwe yên herêmî de. Înîsiyatîf û koordînasyon ji xeleka desthilatdar a “Yekîtî û Terakkî” dihat, ku belkî yên herî navdar ji wan Talat Paşa (Wezîrê Hundir), Îsmaîl Enwer Paşa (Wezîrê Şer), Behaeddîn Saqr (Rêveberê Qayiyê) bûn. Rêxistina Taybet), û Mihemed Nazim (Rêberê Plankirina Demografîk).
Li gorî Toynbee, di nav sedemên vê pêvajoyê de, hewldanên rejîma Osmanî yên ji bo xurtkirina pozîsyona xwe ya di dema şer de û fînansekirina veguhertina Anatolyayê bo “Tirkkirin”ê, bi destdanîna ser samanên ermeniyên ku hatine kuştin an dersînorkirin, bû. Ji nû ve parvekirina milkên ermeniyan ji bo gelek mirovên asayî bû teşwîqek ku beşdarî êrîşa li ser ermeniyan bibin.
Welatên ku komkojî nas kirin
Enqereyê komkujiya ku di salên 1915 û 1916’an de li dijî ermeniyan pêk hat, ne weki “Komkujî” wekî “tehcir” qebûl kir. Di sala 2019’an de Almanya, Brezilya, Fransa, Îtalya, Kanada û Rusya û 29 welatên din komkujî qebûl kirin. Ji 50 eyaletên DYA 49 eyaletan komkujî qebûl kirin. Her sal 24’ê Nîsanê wekî roja Komkujiya Ermeniyan tê pênasekirin. Her sal bi hezaran ermenî li Paytextê Ermenîstanê li Erivanê li Kompleksa Bîrdariya Komkujiya Ermeniyan ango Tsitsernakaberd ê li hev kom dibin û kesên di komkujiyê de hatin qetilkirin bibîr tinin. Ev bîrdari di heman demê de ji bo Ermeniyan wekî “Zayîna ji nûve” tê pênasekirin.
Ji komkujiya Ermeniyan bo komkujiya Kurdan
Ne tenê Ermeniyan para xwe ji dagirkerî û êrişên dewlata Tirk a faşîst girtine. Bi salene Kurd jî ji aliyê dewleta Tirk ve tên qetilkirin û hebûna wan tê înkar kirin. Bi salane hewl dide demograsiya herêmên Kurdan biguhere û Kurdan tune bike. Heta roja îro jî ev hewldan berdewam dike.
Her piştî şerê Çardêranê, êdî piştî Sefewiyan Osmaniyan dest bi komkujî û qirkirina l idijî Kurdan kir. Komkujiya Dêrsimê, Amed, çiyayê Agirî, Geliyê Zîlan, Robûskî û hwd ku têde bi hezaran Kurd hatin qetilkin pêk hatine.
Evên ku me qal kir tenê dilopek in ji sûcên dewleta Tirk ên derqanûnî li dijî gelên azadîxwz û aştîxwaz ên weke gelên Ermendî, Yewnanî, Kurd û Aşûrî pêk aniye.
Tevî ku li ser qirkirina Ermeniyan re 109 sal derbas bûn jî, hîn dewleta Tirk a faşîst bi heman zîhniyetê kar ji bo tunekirina gelê Kurd dike. Armanca Tirkiyeyê tunekirina tevahiya gelê Kurd e. Lewma di yek demê de êrişî, Başûr, Bakûr û Rojavayê Kurdistanê dike û hewldana dagirkirinê dide. Di nava 4 salên borî de, Efrîn, Serêkaniyê û Girê Spî ji aliyê dewleta Tirk ve hatine dagirkirin. Bi seden kes qetil û koçber kirin.