Deriya Çiya/Qamişlo
Çarşema Sor cejna êzdiyan ya herî naskirî ye. Her sal, di yekemîn çarşema meha Nîsanê ya li gor salnama kevin tê pîrozkirin. Li gor baweriya êzdiya, Xwedayê alemîn her sal melekekî rê dike ruyê erdê, ji bo ku nebaşiya li nav mirovan ji holê rake û başiyê di nav wan de belav bike.
Cejina Çarşema Sor cejina herî kevnar a civaka Êzîdiyan e. Ev cejin her sal di çarşema duyem a meha Nîsanê de tê pîrozkirin. Li gor baweriya Êzîdiyan di vê çarşemê de gerdûn hatiye avakirin. Kurdên Êzîdî di vê cejinê de hêkan dikelînin û renga reng dikin ji ber hêk temsîla nû avakirina gerdûnê dike û teşeya wê xuya dike. Civaka Êzîdî bi hezarê salan vê cejinê bi hêviya pêkanîna aşîtî û azadiyê pîroz dikin. Civaka Êzîdî ev cejin bi xwezayê ve girêdidin loma di meha Nîsanê de tê pîrozkirin û di heman demê de gel berê xwe dide nava xwezayê û kulîlkên sor berhev dikin û di gel qalikên hêkan bi deriyê malê dixin ev jî tê wateya parastina ji her awayên êrîşan.
Çarşema Sor
Cejina Çarşema Sor cejina herî mezin e di nav civaka Êizdî de. Ev cejin her sal di çarşema beriya meha Nîsanê tê pîroz kirin. Li gorî ola Êzidî di çarşema beriya meha Nîsanê de kaynat yan jî gerdûn hatiye avakirin. Di aliyê zanistî de jî dibêjin ku diniya yan jî gerdûn piştî teqîna mezin ku bi zimanê Ingilîzî dibêjinê (Big Bang) pêkhat gerdûn hat avakirin. Civaka Êzidî bi hezarên sla vê cejinê pîroz dike. Vê civakê beriya her kesî teşe û çawa avakirina gerdûnê dizanîn. Di cejina Çarşema sor de civaka Êzidî hêkan dikelînin ji ber ku heyanî ku hêk neyên kelandin wek di hundirê hêkê dê teşeyê gerdûnê çênabe. Ji ber vê yekê divê hêk bê kelandin ji bo ku teşeyê gerdûnê bide. Wek tê zanîn di nav hêkê de şeklê rojê jî heye, ew jî zerika hêkê ye. Serê sibeha cejinê her kes zû ji xew radibe û berê xwe dide rojê ji bo hemû diniyayê ibadet dike, piştî wê ji bo mêhvanan lawir tên serjêkirin û şîrnahî tê belavkirin û hêk bi hemû rengan tên rengkitin ji ber ku dema gerdûn hat avakirin her der bi gulên renge reng hat xemlandin. Serê sibê her kes berê xwe dide çolê kulîlkên sor berhev dike û dibe mal di gel qalikên hêka bi deriyê malê ve dikin, wata vê yekê jî, ji bo ku ji her êrîşê bên parastin. Her wiha di roja cejinê de qalikên hêkê her kes dibe nav dexil û danê xwe ji bo ku Xwedê berket bavêje nav. Serê sibê yên ku miriyê wan yên nû jiyana xwe ji destabin hebin diçin ber mezargehên xwe yên pîroz û serdana miriyên xwe dikin, di heman demê de xwarinê dibin li wir belav dikin. Di roja cejinê de nabê kes biçe ser karê xwe. Her weha di meha nîsanê de nabê kes bizewice rêzgirtin ji meha pîroz a nîsanê re.
Mîtolojiya baweriya êzidiyan
Çarşema Sor di mîtolojiya baweriya Êzidiyan de, teqabulî roja afirandina alemê dike. Dinya di wê rojê de hatiye avakirin û Melekê Tawis hatiye ser rûyê zemînê. Ev roja pîroz, roja efûkirina gunehan, pak û
paqijbûna ji gemariyên dinyayê ye. Ev roj, roja afirandina silhê, qayîmkirina biratiyê ye. Çarşema Sor anku Çarşema Serê Nîsanê, di mîtolojiya Êzidiyan de destpêka biharê, anku roja nû ye. Di baweriya Êzidiyan de ev roj, Melekê Tawis xirabiya li ser dinyayê xelas dike û qenciyê li hemû mirovan pêk tîne. Meha Nîsanê ji ber van sedeman ji aliyê Êzidiyan ve wek meheke pîroz û bûka 11 mehan tê qebûlkirin.
Çima jê re dibêjin Çarşema Sor?
Êzdiya navê Çarşema Sor li cejna xwe kirine, ji ber ku di vê rojê de xweda xwîn rijandiye laşê Adem, goşt li ser wî temam bûye, xwîn di laşê wî de herikî û jiyan li ser gerstêrka cîhanê vejiyaye.
Sira boyaxkirina hêkan çi ye?
Yek ji xwarinên taybet ên vê cejnê jî amadekirina hêkên kelandî û boyaxkirina wan e, êzdî diyar dikin ku hêk dişibin erdê, ji ber ku mîna axê dorveger e û ev cejn bi xwezayê û nûbûnê ve girêdayî ye, yanî bi wateya di biharê de erd xemilandin û bi vî awayî Newroza Êzidiyan tê pêşwazîkirin.
Peresgeha Laleşê
Li perasgeha Laleşê di danên êvarê de agir pêdixin, li kolanan mûmên ji zeyta zeytûna pêdixin. Ciwan jî li qadê agir gur dikin û xwe ser re davêjin. Bi avêtina li ser agir ciwan dibêjin:”Ey agir, rengê zer bibe û rengê xwe yê sor bide min.”ango rengê zer nexweşiye û ya sor jî tenduristî û saxî ye. Her wekî tê zanîn agir di ola Êzîdiyan de pîroz e. Nîşaneya ronahiyê û xelasiya ji reşiyê ye.
Peresgeha Laleşê, di baweriya Êzîdiyan de Laleş cihê herî pîroz e, li geliyê Şêxan dikeve, ji hêla Sumeran û hin şaristaneyên din ve hatiye avakirin. Êzîdî carekê di jiyana xwe de diçin ber lalişê û şeş rojan dimînin.
Her wiha kesên li wê herêmê dimînin di payîzê de serlêdana lalişê dikin, ji 23’ê Eylûlê heya bi 1’ê cotmehê dimînin.
Di baweriya Êzîdiyan de, di vê mehê de xweza xwe nû dike û hêk çêdibe. Ji ber vê jî hêk di baweriya wan de girîng e. Di vê rojê de êzîdî 12 hêkan dikelînin û her 3 hêkan bi rengê demsalekê dixemilînin. Hêk di baweriya êzîdiyan de sembola erdê, avabûn û vejîna jiyanê ye. Ango tiştê di hundirê hêkan de, di erdê de jî heye. Kelandina wê nîşaneya çêbûna erdê û qaliqa hêkan jî helandina qeşayê ye, her wiha rengê ku li hêkan dikin jî nîşaneya hatina Melekê Tawis, gul û jiyan dest pê kiriye.
Çar cejin di cejinekê de tê pîroz kirin
Di baweriya êzîdiyan de Çarşema Sor çar cejinan bi hev re dike yek. Yekemîn cejin dema gerdûn çêbûye û teqiyayî. Ji çar hêmanan pêk hatiye av, ax, ba û agir. Ango hêmanê hişk, rûn, gaz bilezme bi hev re bûne yek stêrk û gerestêrk çêbûne.
Cejina duyemîn bîranîna kelandin, cemidandin û keskaniya erdê radigihîne. Ev jî bi kelandin, cemidandin û rengkirina hêkan didin diyar kirin.
Cejina sêyemîn jî dema xweda yekem zindî afirandiye û xwîn berdayê bedena wî. Ji ber vê jî dibêjin çarşema sor di Nîsana ku gulên sor û rengîn.
Cejina çaramîn ya berketê ye ango hêka yekem hatiye afirandin û zindiyê yekemîn hatiye xuliqandin. Ev jî çêbûna gerdûnê dide nîşan kirin.
Hin lêkolînerên dîrokî dibêjin ev roj vedigere dema Împiratoriya Medyayê ku di wan deman de şereke mezin rûdide û ew bi ser dikevin. Sedema pir xwîn rijandin û serkeftina ku bidest xistine şahî li dardixin, ji ber vê jê re Sor tê gotin. Hin jî dibêjin ku dema xweda Adem daye û xwîn berdayî bedena wî jiyan li ser erdê dest pêkir.
Tê diyar kirin ku gelên Êzîdî li seranserî cîhanê belav bûne. Bi taybet jî li welatên mîna herêma kurdistanê û Îraqê û paytexta Nînawa ya Îraqî û bajarên ku herî zêde kurd lê jiyan dikin. Her wiha li turkiyayê, Rûsiya, Ezerbîcan, Ermîniye,û herî zêde li Ewropayê jî gelek Êzîdî hene.
Her wiha li Bakur û Rojhilata Sûriyê jî êzîdî jiyan dikin. Weke herêma cizîr, Efrîn û taxa Şêx meqsûd li Helebê û ew hemû rojên xwe yên cejnê pîroz dikin, lê tenê nikarin biçin peresgeha giyanî Laleşê ji ber dûrbûna cihê wê.
Li herêmên Bakûr û Rojhilata Sûriyê mafên Êzîdiyan hatibû binpêkirin di dema rêjîma Baas de. Lê bi şoreşa 19’ê Tîrmehê hemû ol, netew û pêkhateyên li Bakur û Rojhilatê Sûriyê bi rengekî azad û demukrat cejin û kevneşopiyên xwe yên olî û rojên xwe yên pîroz û taybet di nava aramiyê de û bê astangî pîroz dikin. Êzidiyên li herêmê jî rojên xwe yên cejnê û kevneşopiyên xwe yên olî û pîroz di nava aramiyê de pîroz dikin û hemû gel û paweriyên herêmê di nava aşîtî û aramiyên de bi hevre dijîn û hemû cejn û şahiyan xwe bi hevre pîroz dikin.