Deriya Çiya/Qamişlo
Şeş sal di ser rizgarkirina Reqayê re derbas dibin. Piştî berxwedaneke mezin a 134 rojan di 20’ê Cotmeha 2017’an de bajarê Reqayê ku bûbû sembola zilm û tarîtiyê, ji aliyê QSD’ê ve ji destên çeteyên hov yên DAIŞ’ê hat rizgarkirin. Bajarê ku sembola tarîtiyê bû, niha bûye sembola demokratîk-kirina Sûriyê û xwişk û biratiya gelan.
Bajarê Reqayê li peravên rojhilatê Firatê ye. Di derbarê nav û dîroka wê ya kevnar de gelek nêrînên cuda hene. Hinekan piştrast kirin ku di sala 244 berî zayînê de hatiye damezrandin û navê wî (Callinicos) li ser navê Seleucus (damezrînerê bajêr) lê hatiye kirin. Di xwendinên din de, Reqa di serdema sêyem de vedigere Padîşahiya Tutul û Hezarsala duyem a berî zayînê, dîroka wê ya rast jî digihêje hezarsaliya 9’an a berî zayînê, Reqa ango ‘kevirê rût’ ji aliyê Aramiyan ve hat bi cih kirin û li wir çend mîrektiyan ava kirin û piştre Asûrî jî li pey wan hatin.
Di warê cih de; di tevahiya Geliyê Firatê de cihekî stratejîk e, ji ber ku ji hemû aliyan ve xaçerêyekê nîşan dide, li bakur Tirkiye, li başûr Şam, li rojhilat Iraq û li rojava jî Heleb e. Rûbera wê 19,600 km2 û bi qasî milyonek kes lê dijîn. Ji bilî vê yekê jî, avhewaya wê ya nîv-ziwa ya Behra Spî ya bi havînan ve tê diyar kirin û bi xweşbûna xwe tê naskirin. Reqa bi bermay û bermahiyên xwe yên dîrokî ji bajarên din ên Nîvgirava Sûriyê ne kêmtir e, ji ber ku Keleha Cebar a navdar, Qesra Hergla heye.
Giringiya Reqa yê
Weke bajarên din ên Sûriyê, Reqa jî di deriyê xwe yê sereke re derbasî krîzê bû. Piştî destpêkirina kirîza Sûriyê, di sala 2011’an de, hejmareke zêde ji xelkên Sûriyê ji bo xwe ji agirê şer rizgar bikin, koçberî Reqayê bûn, û piştre bû keleha sereke ya çeteyên ku navê opozisyênê li xwe dikirin û bi rêya wan çeteyên DAIŞ’ê derbasî nav bajarê Reqayê bûn. Di sala 2014’an de çeteyên DAIŞ’ê bajar bi tevahî kontrol kir û ji ber ku nêzîkî sînorên Iraq û Tirkiyê ye wek paytexta xwe hilbijartin.
Di wan 4 salên ku wan Reqa bi temamî kontrol kirin, çeteyên tundrew ji piraniya welatên cîhanê li wir kom bûn. Di vê demê de, Reqa veguherî navendeke binçavkirinê ji bo gel û ji bo têkbirina çeteyên rizgarkirina bajar pir girîng bû. Çeteyên DAIŞ di dema kontrolkirina bajêr de, hewl da ku bandorê li ser hişmendiya xelkê bike û kîn di navbera pêkhate û eşîran de belav bike. Û heta di nav endamên heman malbatê de, çanda kuştin û tolhildanê teşwîq kir, ne pêkane ku em hin kesan bibînin ku kêmasî di bin bandora çanda DAIŞ’ê de mane û ne dûr e ku ev bajar di encamê de çareserî û aramiyeke herî baş çênebe, cudahiyên diqewimin, serhildanên fikrî, bîrdozî û cudahiyên di navbera pêkhateyan de, çareseriya herî baş ji bo Reqa vegere rewşa xwe ya xwezayî ew e ku şêniyên wê bi rêya komîteyan rêveberiya xwe bikin saziyên sivîl ên ku bi çanda cihêreng a Reqayê re hevkariyê bikin.
QSD`ê baweriya gel qezenc kir
Dema ku Hêzên Sûriya Demokratîk (QSD’ê) bi hemahengiya li gel Hevpeymaniya Navdewletî amedekariya destpêkirina hemleya rizgarkirina Reqayê kirin; Tirkiye ji bo ku beşdarî hemleya Xezeba Firatê bibe bi lez xwe nêzî Waşintonê kir û dadbar kir, dema Erdogan teqez kir: “Ji bo rizgarkirina Reqayê em amade ne ku bi Amerîkayê re hevkariyê bikin. “Amerîka bi tevahî fêm kir ku Tirkiye li dijî formula hevpeymaniya bi QSD’ê re ye. Ji bo vê; Ew ji beşdariyê hat dûrxistin û di daxuyaniyekê de ji aliyê Esed ve, wî got: “Şam amade ye ku bi Rojava re hevkariyê bike ji bo rizgarkirina Reqa yê.” Şam tu carî bi Washington re ne lihevhatî bû, ji ber vê yekê çawa li ser hevkariya leşkerî ya ku wan digihîne hev dema ku Amerîka Li rojhilatê Firatê herêmek bi bandor ava kir û baregehên leşkerî, hêzên şer û şêwirmendan ava kirin. Lê çima Amerîka di rizgarkirina Reqayê de bi Kurdan re hevalbendî kir?
Pêşî Fermandarê Biryargeha Navendî General Joseph Votel tekez kir ku giringe piştgiriya Hêzên Sûriya Demokratîk bikin. Ji ber ku gelên Bakur û Rojhilatê sûriyê bi pêşengtiya gelê Kurd, ji bo têkbirina DAIŞ’ê girîngtir in. Ji aliyê xwe ve jî rêxistinbûn û perwerdekirina hêzên xwe ji bo parastina herêmên xwe û rizgarkirina Bakurê Sûriyê ji çeteyên kirin û li Reqayê (Meclisa Leşkerî ya Reqayê) û meclîsa sivîl ku ji 140 endaman pêk tê hate ava kirin.
Ji ber ku QSD’ê di şerê li hemberî çeteyên DAIŞ’ê de xwe isbatkir hêzên hevpeymanî yekser bi Hêzên Sûriyeya Demokratîk re hevalbendî avakir. Yekane hêzên ku li hemberî çeteyên DAIŞ’ê derketin û gelek herêm ji destê wan derxistin û rizgar kirin. Ji ber ku QSD’ê ji şervanên Yekîneyên Parastina Gel YPG’ê û Yekîneyên Parastina Jin YPJ’ê pêk tê û tev jî di şer de xwedî ezmûnên bi salan e. Herwiha ji bona pêşeroja Sûriyeke demokratîk û azad Felsefeya neteweya demokratîk ji xwe re esas digrin. Ji ber van sedeman hêzên hevpeymanî bi wan re hevalbendî danî û nekarî bi Iraq û Tirkiyê re hevkariyê bike. Ji milekî din ve jî hêzên hevpeymanî gihiştibûn wê baweriyê ku bi tena serê xwe û bê desteka QSD’ê wê nikaribin di şerê li hemberî DAIŞ’ê de serkeftinê bi destê xwe ve bînin. Ji ber ku di şerê li hemberî hemû hêzên çete yên ku êrişî Bakur û Rojhilatê Sûriyê kirin û di serî de Cebhet Alnusra û herî dawî jî DAIŞ’ê QSD’ê xwe isbat kir û karî baweriya gel û ya heremê û cîhanê jî qezenc bike.
Lehengiya şervanên jin ên Yekîneyên Parastina Jin (YPJ) ji hemû cîhanê xuya bû û xwedî bandoreke mezin bû. Ji ber ku wan bi pisporî û lehengî cihê xwe di şer de girtin û ji bon hemû jinên cîhanê bûne pêşeng.
Siyaseta ku DAIŞ’ê bi taybet li ser jinan li Reqayê dida meşandin
Ji dema kontrolkirina DAIŞ’ê ji Reqayê re, çeteyên DAIŞ’ê bajar û hemû herêmên ku dagirkiribûn, ji tevahî gel re û bi taybet ji jinan re veguherandibûn girtîgeh û goristan. Hemû aliyên jiyanê ji Reqayê winda bûn piştî ku DAIŞ’ê bajar kontrol kir, hemû taybetmendiyên şahî û bedewiyê ji dest da û reş lê hate kirin. Ew a ku çeteyan ji xwe re kiribûn paytext ji rengên wê tenê reş mabû, al reş bûn, cil û bergên mêran reş bûn, dîwarên bajêr reş in, avahî reş in, cil û bergên jinan jî reş in. Piştî ferzkirina qanûnên DAIŞê, rengên geş ên cil û bergên jinan li sûk û taxan winda bûn. Hemû jin wek hev in, ferq û cûdahiya yekê ji ya din tune ye. Çeteyan derfetên jiyanê ji jinan re nehiştibûn û tenê wekî kole bi kar tanîn. Bazarên ji bona firotina jinan avakirin û di serî de jinên Ezidî û gelek jinên din jî li van bazaran dihatin firotin. Herweha çeteyên DAIŞ’ê gelek jin revandin û tecawizkrin. Çeteyan girûpa Lîwaya El-Xensa ava kirin û rola wê lêgerîna jinên ku qanûnên wan binpê dikin û li kolan, bazar û heta li malan jî ew dihatin girtin û dîlgirtin. Jinên ku ev zagonên wan pêknedianîn bi lêdanê û cezayên pereyan li xizmên wan yê mêr dihatin sepandin. Ev jî bû sedema rakirina jinan ji jiyana malbatî, hevaltî û jiyana giştî re.
Lê bi rizgarkirina bajarê Reqayê re û bi saya Hêzên Sûriya Demokratîk QSD’ê piştî şerê 134 rojan û di 20’ê Cotmeha 2017’an de. Ew roj bû roja ronahiyê ji gelê herêmê re bi taybet ji jinan re. Jinan bi saya projeya neteweya demokratîk çarçefa reş qetandin û di refên pêşîn ên rêxistinkirina civakê û parastina wê de cih girtin.
Gelê Reqayê pştî rizgarkirina bajêr rêveberiya xwe avakir
Piştî rizgarkirina Reqaê ji destê çeteyên DAIŞê, Hêzên Sûriya Demokratîk got: “Bajarê Reqa beşek ji Sûriyeyeke federal û ne navendî ye” û amadebûna xwe weke hêzeke niştimanî ji bo parastina herêmê ji hemû gefên derve nîşan da; tekez kir ku wê siberoja bajêr di çarçoveya Sûriyeya Federaliya Demokratîk de ji aliyê gelê wê ve diyar bibe.
Gelê Reqayê ku piraniya şêniyên wê Ereb in, niha herêmên xwe bi avakirina saziyên xwe yên sivîl û leşkerî, ji nû ve avakirina bajar û parastina bajêr bi rêya hêzên ewlekariya hundirîn birêve dibin. Meclisa Sivîl a Reqayê ji navdarên êlan, kesayetên siyasî, çandî û pîşeyî pêk tê. Ev meclis li gorî hemû pîvanan rêveberiya bajêr dike, û meclîsên din li pey wê ne, wek Meclîsa Tebqayê, û komîteyên nû hatine avakirin, şaredarî û ciwanan pêk tê.
Ji destpêka kirîza Sûriyê ve, kurd ne alîgirê cudakirin û perçekirina laşê Sûriyê û gelê wê ne, ew alîgirê yekîtî, yekîtiya ax û gelên Sûriyê ne. Li gorî diruşma biratiya gelan û avakirina Sûriyeya demokratîk bi makezagoneke ku her kes ava dike û pêk tîne, kar kiriye û wê ji neha û pêve jî vî karî berdewambike.