Sînan Cûdî
Modernîteya kapîtalîst li deverên cuda yên cîhanê şopên wekhev dihêle: Talankirina xwezayê, hilweşîna tevna civakî, tecrîdkirina takekesan û serdestiya hemû qadên jiyanê ji aliyê dewletên navendî ve.
Li hember vê wêrankirinê, mirovên li deverên cuda yên cîhanê bi piştgirtina paşxaneya xwe ya dîrokî û bîranînên xwe yên çandî rêbazên nû yên jiyanê diafirînin. Ev lêgerîn ne tenê berxwedan in; ew di heman demê de pêşniyarek ji bo pêşerojê ye.
Gelê Aymara ku li çiyayên bilind ên And’ê yên Amerîkaya Başûr dijîn, di heman demê de bi felsefeya xwe ya Suma Qamana, jiyanê diparêzin. Bi sedsalan e ku li dijî kolonîzasyon, asîmîlasyona çandî û dûrketina aborî têdikoşe. Tiştê ku Aymara ji “jiyana baş” fêm dikin ne fêde û refaha takekesî ye ku li ser xerckirinê disekine; Ev tê wateya jiyana li gor xwezayê, civakê û gerdûnê. Suma Qamana li şûna pêşbaziyê, hevbeşiyê pêş dixe; hevsengî li şûna mezinbûnê; Ew li ser bingeha bi hev re jiyanê ye, ne li ser serdestiyê.
Nimûneyek paralel li dilê Rojhilata Navîn, li bakurê Sûriyeyê ku ji ber pevçûnan wêran bûye, derdikeve holê: Şoreşa Rojava. Ev modela ku di bin pêşengiya gelê Kurd de hatiye pêşxistin, armanc dike ku jiyanek li ser bingeha “modernîteya demokratîk” li dijî avahiya dewleta navendî, zayendperestiyê û wêrankirina xwezayê ava bike. Ev sîstem, ku li gorî ramanên Rêber Apo hatiye avakirin xwe dispêre civakê, ne li ser dewletê. Meclîsên gel û komun beşdarî pêvajoyên biryardanê dibin; Jin ne tenê tên parastin, ew rasterast di veguherîna desthilatdariyê de jî beşdar in. Hestiyariya ekolojîk di nav prensîbên damezrîner ên sîstemê de ye.
Her du model jî li dijî têgihîştina “yek jiyana rastîn” a modernîteyê, li ser orîjînalîteya xwe israr dikin. Gelê Aymara li dijî awayên hilberînê yên ji hêla dewletê ve ferzkirî û projeyên ku xwezayê dikin bazirganî têkoşîneke kolektîf dimeşîn in. Gelê Rojava jî di heman demê de li dijî hêzên wêranker ên wekî DAIŞ’ê û hewldanên dagirkirinê yên dewletên hegemonîk ên herêmî yên wekî Tirkiyeyê berxwedana xwe ya çekdarî û sivîl didomîne. Di her du rewşan de jî, civak parastina jiyanê ne, tenê wekî ferzek hebûnî, lê di heman demê de wekî berpirsiyariyek exlaqî û siyasî jî dibînin.
Lê ev model ne tenê modeleke parastinê ye; Ew çareseriyên afirîner jî pêş dixin. Suma Qamana erdê (di maneyekî de axê) wekî hebûneke pîroz dibîne, ne tenê wekî cihekî berhemdar; Ew bingehên exlaqî yên têkiliya ku bi xwezayê re were damezrandin ji nû ve pênase dike. Rojava jinan ne tenê wekî mijarên ku werin rizgarkirin, lê di heman demê de wekî pêşengiya ji nû ve avakirina civakê bi cih dike. Hewl dide bi rêya komun, kooperatîf û şêweyên keda kolektîf girêdanên civakî yên ji aliyê kapîtalîzmê ve hatine hilweşandin ji nû ve ava bike.
Astengiya herî mezin a ku ev modelên giştî pê re rû bi rû dimînin bêguman hişê dewleta navendî ye. Di her du mînakan de jî, dewlet hewl dide şêwazên jiyanê yên alternatîf nedîtî û bêfonksiyon bike. Çi wekî amûrek rasterast a tepeserkirinê an jî bi destwerdanên aborî û îdeolojîk. Prensîba Suma Qamana, ku di serdema Evo Morales de li Bolîvyayê bi destûrî hatibû naskirin, di salên piştre de di siya polîtîkayên aborî yên neoliberal de bêfonksiyon ma. Li Rojava, dorpêça leşkerî, ambargoya aborî û nebûna naskirina navneteweyî sînorên sîstemê diceribîne.
Tevî van hemû zehmetiyan jî, ev gel têkoşîna xwe didomîne. Ji ber ku ev têkoşîn ne tenê ji bo mafê jiyanê ye; Ew bersiveke kolektîf e ji bo pirsa ku çi cure jiyanê tê xwestin. Ahenga bi xwezayê re, wekheviya civakî, azadiya jinan û demokrasiya rasterast îro hem li bilindahiyên Andê û hem jî li qeraxên Firatê deng vedide. Gelek tişt hene ku ji hev fêr bibin. Aqilmendiya kevnar a gelê Aymara li ser xwezayê dikare bi pratîka şoreşgerî ya Rojava ya li ser bingeha rizgariya jinan re li hev bikeve. Tiştê ku di her du mînakan de derdikeve holê, hewldana gelan e ku bi xwe dispêrin rehên xwe yên dîrokî, nirxek mirovî ya gerdûnî ji nû ve hilberînin. Di vê serdemê de ku avahiyên dewletê yên navendî hatine astengkirin û pergala navneteweyî bi kirîzan re têdikoşe, çareserî ne di îdeolojiyên monîst de û ne jî di modelên ji jor ber bi jêr de ye. Çareserî di hêza xwerû ya gel û afirîneriya wan de ye di hevberkirina zanîna kevnar, bi têgihîştina nûjen a azadiyê re. Wekî ku Aymara dibêjin: “Suma Qamana” jiyaneke baş, lê bi hev re, di ahengekê de. Wekî ku Kurd dibêjin: “Jin, Jîyan û Azadî” jiyaneke azad, lê bi jin, xweza û komûnan re. Ev her du têgeh hem bîranînek in û hem jî bangek in ku cureyek din a jiyanê li ser Erdê mimkun e.
