Navenda Nûçeyan
Çand û şaristaniya kurdî di pêşketina çandî û civakî ya Rojhilata Navîn de roleke girîng lîstiye. Kurd beşeke girîng a cihêrengiya dîrokî, erdnîgarî û çandî ya Rojhilata Navîn e û çanda wan bandoreke girîng li gelên din ên herêmê kiriye. Wek beşeke Rojhilata Navîn, çand û şaristaniya kurdan dewlemendî û cihêrengiya herêmê zêdetir dewlemend dike. Çanda kurdî rengê Rojhilata Navîn e.
Em dikarin bandorên çand û şaristaniya kurdî li ser Rojhilata Navîn bi kurtî wiha binirxînin:
Huner û muzîk: Huner û muzîka kurdî beşeke girîng a çand û nasnameya kurdî ye. Huner û muzîka kurdî dîrok, çand û jiyana kurdan nîşan dide. Huner û mûzîka Kurdî di pêşketina çandî û civakî ya kurdan de li Rojhilata Navîn kedeke girîng daye.
Muzîka kevneşopî ya kurdî bi giştî cureyên wekî dengbêjî, stran û govend dihewîne. Dengbêjî di kurdî de tê wateya “şînî” û dengbêj gelek caran li ser mijarên wek evîn, cudabûn û şer helbest û stranên dirêj dibêjin. Stran bi kurdî tê wateya “stran” û kurte helbest û stran in ku bi gelemperî mijarên wekî evîn, xweza û jiyanê vedibêjin. Govend bi kurdî tê maneya “reqs” û bi gelemperî muzîka rîtmîk û herikbar e.
Muzîka nûjen a kurdî cureyên wekî pop, rock, caz û muzîka elektronîk dihewîne. Muzîka nûjen a kurdî bi giştî bi mijarên wekî nasnameya kurdî, dîroka kurdan û têkoşîna kurdan ve mijûl dibe.
Ziman: Kurdî yek ji zimanên herî zêde li Rojhilata Navîn tê axaftin e. Kurdî li gel erebî, tirkî û farisî yek ji çar zimanên sereke yên Rojhilata Navîn e. Zimanê kurdî yek ji kevintirîn zimanên cîhanê ye û dîroka wê nêzî 2500 sal e. Îro bi zimanê Kurdî bi qasî 40 milyon kesî diaxivin. Kurdî di pêşketina çandî û civakî ya Rojhilata Navîn de amûrek girîng e. Kurdî di Wîkîferhengê de di rêza 8’emîn a herî dewlemend a cîhanê de cih digire. Li gorî daneyên Wîkîferhengê di kurdî de 918.123 peyv hene. Bi vê yekê zimanê kurdî li pêş zimanên wekî Îngilîzî, Frensî, Malagasî, Çînî, Rûsî, Yewnanî û Almanî dixe. Kurdî di pêşketina çandî û civakî ya Rojhilata Navîn de roleke girîng dilîze.
Wêje: Wêjeya kurdî yek ji dewlemendtirîn kevneşopiyên edebî yên Rojhilata Navîn e. Di wêjeya kurdî de berhemên curbecur ên wekî helbest, roman, çîrok û gotar hene. Wêjeya kurdî pêşketina çandî û civakî ya Rojhilata Navîn nîşan dide. Çend mînakên girîng ên wêjeya kurdî ev in: Di wêjeya kurdî ya klasîk de berhemên ku di serdema sedsala 13’an heta sedsala 19’an de hatine nivîsandin hene. Çend berhemên girîng ên ku di vê serdemê de hatine nivîsandin ev in:
Mem û Zîn (1692) – Ehmedê Xanî: Mem û Zîn, yek ji girîngtirîn berhemên wêjeya kurdî ye, çîroka trajîk a du ciwanên evîndar vedibêje.
Dîwana Feqiyê Teyran (sedsala 16’an) – Feqiyê Teyran: Dîwaneke ku helbestên Feqiyê Teyran, yek ji helbestvanên herî girîng ên wêjeya kurdî yên xezalan tê de hene.
Dîwan (sedsala 16’an) – Melayê Cizîrî: Dîwaneke ku helbestên Melayê Cizîrî, ku yek ji dîwanên herî girîng ê edebiyata kurdî ye, tê de ye.
Ol û feylesofî: Kurd yek ji kevintirîn û kûrtirîn şaristaniyên Rojhilata Navîn in. Di pêşketina olî û feylesofiya Rojhilata Navîn de çanda kurdî roleke girîng lîstiye. Di belavbûna îslamê de kurdan roleke girîng lîstin.
Piraniya kurdan misilman in. Ruhaniyên Kurd çend ji rewşenbîrên girîng ên cîhana îslamê ne. Lê hinek kurd jî hene ku ne misilman in. Mînak êzidîtî oleke tenê ya kurdan e. Pirtûkên wan ên pîroz “Mishef-a Reş” û “Kitâbu’l-Cilve” bi kurdî hatine nivîsandin. Hemû îbadetên baweriya êzidiyan bi kurdî tê kirin. Êzidîtî yek ji olên herî taybet û dewlemend ên Rojhilata Navîn e. Êzidî bi bawerî, çand û şêwaza jiyana xwe dewlemendî û cihêrengiya Rojhilata Navîn dewlemendtir dikin. Êzidî di dîrokê de rastî zilm û zordariyê hatine. Lê belê êzidiyan parastina bawerî û çanda xwe berdewam kirin. Îro nêzîkî milyonek peyrewên êzidîtiyê hene û li herêmên kurdî yên Iraq, Sûriye, Tirkiye û Îranê dijîn. Êzidîtî yek ji olên herî taybet û dewlemend ên Rojhilata Navîn e. Êzidîtî bi bawerî, çand û şêwaza jiyana xwe dewlemendî û cihêrengiya Rojhilata Navîn dewlemendtir dike.
Koka feylesofiya kurdî di olên wek Zerdeştî û Îslamiyetê de ye. Feylesofên kurd ji aliyê feylesofî ve li prensîb û hînkirinên van olan lêkolîn kirine. Feylesofiya kurdî yek ji feylesofiyên herî resen û dewlemend ên Rojhilata Navîn e. Feylesofiya kurdî dîrok, çand û jiyana kurdan nîşan dide. Feylesofiya kurdî di pêşketina çandî û civakî ya kurdan de li Rojhilata Navîn kedeke girîng daye.
Hin fîlozofên ku di pêşketina feylesofiya kurdî de rolek girîng lîstine ev in:
Mansur ê Hellac (858-922): Ew sofî û helbestvanekî kurd e, li Bexdayê jiyaye. Hellac di feylesofiya sûfîzmê de xwedî cihekî girîng e û bi gotina xwe ya “enel heq (Ez rastî me)” navdar e. Piştî darvekirina Hellac, ramanên wî li Rojhilata Navîn belav bûn. Fikrên Mansur ê Hellac ji aliyê sofiyên girîng ên wekî Mewlana Celaleddîn Rûmî, Yunus Emre û Hacî Bektaş Velî ve hatine pejirandin.
Şemseddîn Şehrezûrî (1181-1258): Şemseddîn Şehrezûrî, yek ji girîngtirîn feylesofên kurdan, nûnerê girîng ê feylesofiya îslamê ye. Şemseddîn Şehrezûrî hewl daye ku di feylesofiya xwe de aqil û wehyê bi hev re bi kar bîne.
Seyfeddîn Amîdî (1160-1233): Yek ji girîngtirîn oldarên kurdan, nûnerê girîng ê feylesofiya îslamê ye. Amîdî di feylesofiya xwe de li ser esasên bingehîn ên îslamê ji aliyê feylesofî ve lêkolîn kiriye.
Mele Xelîl Sîrdî (1754-1848): Yek ji girîngtirîn alimên olî yên kurdan, nûnerê girîng ê feylesofiya îslamê ye. Sîrdî di feylesofiya xwe de li ser esasên bingehîn ên îslamê ji aliyê feylesofî ve lêkolîn kiriye.
Ehmedê Xanî (1650-1707): Yek ji helbestvan û nivîskarên herî girîng ê kurdan e, di heman demê de feylesof e. Ehmedê Xanî di feylesofiya xwe de hêmanên çand û dîroka kurdî nirxandiye.
Şêrko Bêkes (1940-2013): Yek ji helbestvanên herî girîng ê kurdan e, di heman demê de feylesof e. Bêkes di feylesofiya xwe de behsa bingehên nasname û hebûna kurdî kiriye.
Cil, berg û şêwaza jiyanê: Çanda kurdî bandor li cil, berg û şêwaza jiyana Rojhilata Navîn jî kiriye. Şêweya cil û bergên kurdî yek ji şêwazên cil û bergên herî taybet e, û bi taybetî yên Rojhilata Navîn e û şêwaza jiyana kurdî jî yek ji şêwazên jiyana herî dewlemend û cihêreng a Rojhilata Navîn e.
Çand û şaristaniya kurdî di pêşketina çandî û civakî ya Rojhilata Navîn de roleke girîng dilîze. Wek beşeke Rojhilata Navîn, çand û şaristaniya kurdan dewlemendî û cihêrengiya herêmê zêdetir dewlemend dike.
