Deriya Çiya/Qamişlo
Qirkirina jinan, binpêkirina hebûn, nasname û mafên wan diyardeyeke kevin û naskirî ya hezaran sal e. Wekî dewlet-netewek e li Rojhilata Navîn li Îranê jî rewşa jinan di bin desthilatdariya rêjîma Komara Îslamî de tijî zext û zordarî ye. Desthilatekî wiha mêrsalar û cinsperest qirkirina jinan li ser asta civakê, di hemû beşên jiyanê de gihandiye lutkeya temenê 2500 saliya mîrateya desthilatdariya xwe.
Ligel destpêkirina serhildana 16’ê Îlona 2022’an ji Rojhilatê Kurdistanê û piştre belavbûna bajarên Îranê, komkujî, îdamkirin, zext, girtin û binpêkirinên din ên mafên mirovan ji aliyê desthilatdarên Îranê ve li dijî hemû kêmîneyên etnîkî yên nijadî pêk hatin. Ji bo vemirandina agirê serhildanê ku bi dirûşma “ Jin Jiyan Azadî ” ku li ser bingehê felsefe û ramanên Rêber Abdullah Ocalan û kampanyayên jinên Rojava destpêkiribû dest pê kir.
şoreşê Jîna Emînî
Jina Kurd a ji Rojhilatê Kurdistanê Jîna Emînî beriya niha bi du salan bi îdîaya ku pîvanên lixwekirina Îslamî ya ji neçarî ya li Îranê binpê kiriye, di 13’ê Îlona 2022’an de hate desteserkirin û bi êşkenceyê hate qetilkirin. 16’ê Îlonê jiyana xwe ji dest da. Piştî vê bûyerê çalakiyên gel ên herî mezin destpê kir. Ev serhildan jî ku jinan pêşengî jê re kirin weke ‘Şoreşa Jin, Jiyan, Azadî’ hate pênasekirin. Jinên Îranî bi dirûşma ‘Zan, Zendegî, Azadî’ xwedî li vê dirûşmê derketin.
Jinên ku pêşengiya serhildanê kirin rastî kampanya girtin û biryarên ku ji aliyê saziya dadweriya Îranê ve hatine derxistin û li gorî nûçeyên saziyên mafên mirovan hatine weşandin, bi hezaran kes ji aliyê hêzên ewlehiyê ve hatine girtin, ji destpêka sala 2023’an heta dawiya Cotmeha borî zêdetirî 350 jin hatin girtin, ev rêjeyek hindik e ji hejmara jinên hatine binçavkirin.
Di heyama salekê de girtiya siyasî ya Kurd Zeyneb Celaliyan li girtîgeha Kirmanşahê de ji hemû mafên xwe bêpar hatiye hiştin û li gor raporta herî dawî ya Tora Mafên Mirovan a Kurdistanê di mehên dawîn ên sala 2023’an de, Zeyneb Celaliyan ku 16 sal derbas bûye. Cezayê wê bêyî ku rojekê betlaneyê derbas bike, gef li wê hat xwarin û zext li wê kirin.
Di 26’ê Îlonê de, Rêxistina Jinên Azad li Rojhilatê Kurdistanê ( KJAR ) bi daxuyaniyekê ragihand ku endama xwe Ferîşa Moradî bi nasnav “Joanna Sinna” di 1’ê Tebaxê de hatiye desteserkirin û bang li raya giştî û Raporterê Taybet ê Neteweyên Yekbûyî kir. Li ser mafên mirovan ji Îranê û rêxistinên navneteweyî yên mafên mirovan re, ku tedbîrên pêwîst derbarê windakirina bi zorê ya Ferîşa Moradî û senaryoyên dezgehên ewlehiyê yên li dijî wê bigirin.
Îranê sala borî 834 kes bidarve kirin
Îran yek ji welatên ku herî zêde îdam lê çêdibin e. Li Îranê îdam bi darizandinên derhiqûqî pêk tên. Saziyên civakî yên sivîl diyar kirin ku li gorî sala 2022’yan ji sedî 43 fikar zêde bûne û destnîşan kirin ku di sala 2015’an de 972 înfaz pêk hatibûn û ji wê salê û vir ve sala ku herî zêde îdam lê çêbûyîn, sala 2023’yan e. Li gorî raporê di sala 2023’yan de herî kêm 471 kes ji ber sûcên tiryakê, 282 kes jî ji ber cînayetê hatin îdamkirin. Sala borî herî kêm 22 jin hatin îdamkirin, ev rêje di 10 salên dawî de bû hejmara herî mezin.
KUŞTIN Û XWEKUŞTIN: 105 JIN
Li gorî daneyên me ji Komeleya Mafên Mirovan a Kurdistanê wergirtine, di 2023’yan de 42 jin hatin qetilkrin, 63 jin jî ber bi xwekuştinê ve hatin dehfdan û 100 jin hatine girtin.
Li gorî daneyên Rêxistina Mafên Mirovan a Îranê ji 2010’an ve 68 zarok û 204 jin hatin darvekirin. Ji destpêka sala 2023’yan heta 20`ê Mijdara 2023`an 16 jin hatin darvekirin.
Di 28`ê Cotmeha 2023`yan de jina ciwan a bi navê Armîta Gerawend (16) ku ji ber lêxistina ‘polîsên exlaqê’ yên dewleta Îranê ketibû komayê, piştî 28 rojan jiyana xwe ji dest da. Malbatê xwest cenazeyê keça xwe bibe bajarê Kirmaşan ê Rojhilatê Kurdistanê, lê dewleta Îranê destûr neda.
Êrişên dewleta Îranê li girtîgehên jinan jî bi awayekî tund didomin. Li dijî van êrişan jinên girtî bi her cureyî li ber xwe didin û teslîmiyetê qebûl nakin. Xwediyê Xelata Aştiyê ya Nobelê aktîvîst Nergîs Mûhammedî û gelek girtiyên jin ku li Girtîgeha Evînê ya li Tehranê li dijî nêzîkatiyên desthilatê dest bi greva birçîbûnê kiribûn.
Rojnamevan jî ji êrişan bê par nemane.
Rojnamevan Nîlufer Hemîdî û Îlaha Mihemedî ku qetilkirina Jîna Emînî ragihandibû, bi hincetên cuda 12 sal cezayê girtîgehê li Nilufer Hemîdî û 13 sal ceza li Îlaha Mihemedî hate birîn. Dozgerê Giştî yê Girtîgeha Evînê biryara girtina her du jinên rojnamevan Seîde Şefiî û Nesîm Sultanbegî da.
Di 1`ê Tebaxê de endama Komeleya Jinên Azad a Rojhilatê Kurdistanê (KJAR) Werîşe Mûradî li Sineyê ji aliyê îstîxbarata Îranê ve hat revandin. Ji bo Werîşe Mûradî kampanyaya îmzeyan a online ji aliyê KJAR`ê ve hate destpêkirin.
Kuştina di bin navê namûsê de
Li Îranê qanûnên baviksalarî û zayendperestî dibin sedema zêdebûna kuştina jinan ji aliyê endamên malbat û xizmên xwe ve. Ji ber ku nebûna qanûnên pêşîlêgirtinê ji qatilan re hişt ku mêr bi hinceta “namûsê” jinan bikujin û ji cezakirinê bêpar bimînin. Ji aliyek din ve hikûmeta Îranê bi handana jinan bo xwekuştinê li hember destdirêjiyan, rê li ber mêran vekir û ji bo jinan jî dijwartir kir.
Hejmara rast û tekez li ser kuştin û xwekuştina jinan li welat nînin, ji ber ku gelek tawan bi behaneya “namûsê” têne veşartin û kuştina jinan û neçarkirina wan bo xwekuştinê yek ji ziyanên civakî yên zêde ye, lê bi destpêkirina Serhildanê, hejmara xwekuştinê jî gelekî kêm bû, lê piştî kêmbûna vê serhildanê, di mehên dawî yên sala 2023’an de hejmara kuştina jinan bi awayekî hovane zêde bû.