Ayşa Silêman/ Qamişlo
Wêje hunereke bi pêşveçûna xwezaya mirovahiyê re pêşketiye, hunereke ku mirovahiyê xwe pê îfade kiriye û bi rêka wê jiyana xwe bedewtir kiriye. Wekî tevahiya qadan, di qada wêjeyê de jî jin xwedî roleke sereke bû û mohra xwe li tevahiya qonaxên pêşketina wêjeyê xistiye.
Rola jinê di edebiyatê de bi qasî ya di jiyanê û pênasekirina wê de ye. Di pêngavên civakî yên destpêkê de û heta niha jî rola jinê çawa di pêşketin û komkirinên nirxên civakî de çiqasî bêhampa be, di edebiyat û pêşdebirina wê de jî heman e. Bê edebiyatê Tu pêşketinên jiyana civakî çênebûne. Lê belê heke em di roja îro de tenê tiştên nivîskî bigirin dest. Wê demê dîroka berxwedan û têkoşîna mîrovahiyê çawa ji bo pêşdebirina jiyanê û parastina nirxên mirovahiyê timî têkoşiyane, jinê jî timî cihê xwe di nav de di rola pêşengtiyê de girtiye. Lewre rola jinê di edebiyatê de di asta berpirsiyartiya parastin û bedewkirina jiyanê de ye.
Dayîk hêza manewiyata civakê û kombûna wê ye
Dema em BZ bi hezarê salan jî bigirin dest, em ê gelek destanên wê demê yên ku bi zimanê jinê jî hatine gotin bibînin. Zanîna jinê di wan destanan de jî diyar e. Heke em beriya vê jî bigirin dest em ê bibînin ku dayîk bi xwe hêza manewiyata civakê û kombûna wê ye. Lewre lorîkên ku dayîk ji zarokên xwe re dihûne jî hemû wêjeyî ne û ji xwezayê qet qutnab. Herwiha di Şahî û şînan de jî mirov timî dibîne ku jin zêdetir wê pênase dike û xwediya wê hêzê ye ku karibe di buyerekê de serdemekî jî pênase bike. Lewre gelek tişt bi deng û hestên jinê hatine hunandin û ev dide diyarkirin ka jin çiqasî dikare jiyanê bi kêfxweşî, xemgînî û bedewiya wê îfade bike.
Edebiyata manewî mirovahî jiyana xwe ya civakî pê mayende kiriye. Ji ber girêdayî cîhana mirovan, xeyal, raman û hêviyê ye. Jinê bi hestên xwe yên tenik kariye bi vegotineke bedew wê ji civakê re ragihîne. Heke em bêjin mirov ji derya hizir û xeyalê xwe tenê dilopna dadiwervîne li ser cîhana derveyî û xwe pê îfade dike, lê ya asoyê mirovan ber bibedewiyeke bedewtir ve dibe cîhana mirovan ya xeyalî. Têkiliya edebiyatê bi hemû pêşketinên mirovan re heye û mayendekirina wan re di nava hev de hatiye hunandin.
Têkiliya jinê bi edebiyatê re dema em şîrove bikin, wê demê em ê mijara berdewamiya rola jinê ya civakî ji dema berê heya niha em ê bigirin dest. Bi destpêkirina jiyana civakî ve, jinê bi riya rola xwe ya vegotinên edebiyatê re, bûye hozaneke ku karibe derdora xwe kom bike. Hertim jinê bedewiya jiyanê bi zimanekî edebiyatê teswîr kiriye û ji nifşekî gihandiye nifşekî din. Zimanê jinê yê jiyanê bi edebiyata devikî çalakiya jiyanê îfade dike û mayende kirina wê dide diyar kirin. Ji ber ku di jiyanê de bingehê civakîbûnê temsîl dike, tê wê wateyê bi edebiyateke bedew xwe îfade kiriye. Da ku jiyaneke bedew û bi estetîkên barkirî were berdewam kirin, hertim jinê rengê xwe nîşandaye. Çawa em dibêjin jiyaneke bê astetîk nabe, ango bê bedewkirin û wate lê barkirin nabe, wê edebiyateke bê ku rola jinê tê de nebe, qet nebe.
Rola jinê di wêjeyê de
Çawa ku civakeke bê jin nabe civak, wê demê rola jinê di edebiyatê de jî weke ya di malbat û civakê de ye. Rola jinê di edebiyatê de bi qasî hebûna wê jî girîng e. ji ber ku jin wê rola danasîna hebûna xwe bi edebiyatê bike. wê demê rola danasîna civakê jî heke bi edebiyatê pêşketiye, wê jin wê danasînê baştir bide nasîn. Rola herî zêde dikeve ser milê jin, ji ber ku divê bi riya edebiyatê şikil bide civakê, herwiha divê civakê bide hizrandin. Dema ku jin rola xwe di edebiyatê de neleyîze wê demê dê wenda bibe û bê jibîrkirin û dîroka hebûna civakîbûna jinê dê wenda bibe. Da ku jin têkoşîna jiyana azad bike, divê di nava edebiyatê de rola serke bigire ser milê xwe. Di edebiyata kurdî ya devikî de rola jinê gelekî xurt e. Ev yek bûye sedemên ku çirûskên têkoşîna jinê bêne dîtin û nasîn. Herî zêde cihê jinê di civakê de çiqasî maye ew pir baş diyar bûye. Lewre di gelek destanên kurdî de mirov dibîne û dikare asta rewşa jinê ya ku tê de ye jî fêm bike. Mînak di van destanên kurdî de hemûyan de jî jin heye, lê belê bi qasî ku rewşa heyî îfade bike jin jî tê de heye. Ji van destanan weke:
– Mem û Zîn
– Siyabend û Xecê
– Şêxê Sîsebanê
– Derwêşê Evdê û Edulê
– Binefşa Narîn û Cembeliyê Hekarî
– Xanî Lebzêrin û Kelha Dimdim
– Zembîl Firoş
– Memê Alan
– Destana Şêxê Senan
Di efsaneyan de deng û rengê jinê
Di van destana hemûyan de jî navê jinê, dengê wê û vegotinên wê jî mirov dibîne, di heman demê de rewşa jinê jî baş mirov di wir de dibîne. Diheman demê de gelek destanên ku ji aliyê desthilatdaran ve hatine wenda kirin û nehiştine deng û rengê jinê, ruhê civaka azad û wekhev îfade bike.
Heke dîrokên mirovahiyê ber bi evqasî şidet û çewtkirineke dîrokî ve çûne, ev ji ber bêrol mayîna jinê ya di dîroka civakî de ye. Heger ne wiha ba, dê terîfa jiyaneke rast bi edebiyateke rast bihatiba kirin. Da ku ev tearîf jî lewaz bimîne, hemû şêwazê wendakirina vê role û nediyariya jinê bi awayekî sîstematîk hatiye kirin. heger jin ewqasî rola wê jê hatiye girtin, ev tenê bes e ku mirov rewşa jinê baştir bizane. Lê heke ne wiha be, kî bi qasî jinê dikare cîhana xwe ya xeyalî tarîf bike û vebêje. Di heman demê de pênaseya xwezaya yekemîn û ahenga wê bi xwezaya duyemîn re, divê jin bi zimanê edebiyatê bide pênasekirin û bigihîne ruh û dilê civakê.
Jinên di nav nivskaran de cih girtine
Mestûre Erdelanî û Dayê Tewrêze Hewramanî jinên ku ku di nav rêza nivîskarên edebiyatê de cihê xwe girtine. ta niha jî gelek jinên kurd rola xwe di nava edebiyata kurdî ya nivîskî de lîstine û berhemên xwe yên nivîskî jî hiştine. Lê berhemên wan yên nivîskî ji ber tundiya desthilatiyê hatine wenda kirin. Ji dema mîtolojiyan û heta roja îro jî perdeyeke reş li ser hebûn, reng û dengê jinê hatiye nixumandin. Herwiha di nava nivîsên jinekê de jî mirov dikare rewşa jinan ya civakî û asta desthilatiyê baş fêm bike.