Lîloz Hisên/ Qamişlo
Jin jiyane, jiyan jê destpê dike û gelek nifş pêşdikevin. Di serdemên cûda de û heta niha jî, jin ji bo ku xwe pêş bixe rastî gelek tundî û zehmetiyan ji aliyê malbat û desthiladariyê ve hatiye, lê tevî wê jî jin karîbûn heta asteke baş bighêjin armancên xwe û bibin jinên navdar di serdemên xwe de.
Destpêkê yê ku li felsefeyê binêre dibêje tenê felsefe qada mêran ne, lê dema em dîrokê bixwînin gelek jin di vî warî derketin pêş û navê xwe di dîroka felsefeya jin de tespîtkirin.
Hin jinên ku di qada felsefeyê de mohra xwe li dîrokê dane û bandoreke mezin li civaka xwe kirin navên wan wiha ne:
Tullia d’Aragona
Helbestvan, nivîskar û fîlosofa Îtalî ye. Tullia di navbera 1501 û 1505’an de li Romayê ji dayik bû, yek ji baştirîn nivîskar, helbestvan, fîlozof û kesayetiyên balkêş ên de ma xwe bû. Bi xebatên xwe Tullia bandor li gelek fîlozofên mêr ên herî navdar kir û statûya jinê di warê wêje de bi mêran re wekhev bilind kir. Navûdengî û serkeftina wê ew kir yek ji helbestvanên herî navdar dema Ronesansê de.
Di salên 1552, 1694, 1864, 1912, 1974, 1975 û 1980’yî de weşanên wê yên bi zimanê Îtalî hebûn. Xebata wê di rêzenivîsa “Dengê Din li Ewropaya Nûjen” a Zanîngeha Chicagoyê de hatiye nîqaşkirin, ku li ser metnên Ronesansê û hem jî mêrên ku banga rizgarkirina jinê di wê demê de dikirin lêkolîn dike.
Patricia Smith Churchland
Di sala16’ê Tebaxa 1943’an ji dayik bûye, fîlozofeke lêkolînere ji esleke Kendî-Emerîkî ye. Bi alîkariyên wê di felsefeya zanista damaran û felsefeya aqil navdar bû. Fîlozofek û seroka beşa felsefe ya zanîngeha California San Diego ku ji 1984-an vir ve ders dida. Herweha weke mamoseteyek alîkar li peyamangeha Salk a Lêlolîna Biyolojîk kar kiriye.
Endama Lijneya Rêvebir a Navenda Moskowê ji bo Lêkolîna Hişmendiyê di Beşa Felsefeyê de li Zanîngeha Moskowê ya Hikûmetê. Di sala 2015’an de, ew wekî endamek rêveber a Akademiya Huner û Zanistên Amerîkî hate hilbijartin. Wê li zanîngeha Brîtaniya Columbia, Zanîngeha Pittsburgh, û Zanîngeha Oxfordê ders da û li Zanîngeha Manitoba ji sala 1969 heta 1984 dersên felsefeyê da.
Hypatia
Bi navê (Hippachia) jî tê naskirin, li Îskenderiyê sala (370 b.z) ji dayik bûye, ew keça matematîkzan û seydayê (Theon) e. Hypatia ji destpêka ciwantiya xwe de bi ramanên Arîsto, Aflaton û yên din ên ku di wê serdemê de fikrên wan serdest bûn hat perwerdekirin. Ew yekemîn jina di dîrokê de navê wê weke matmatîkzan çirsî, herwiha di hînkirina Felsefeyê û astronomiyê de. Piştî ku temenê wê gihîşt bîst salî, li Muzexane û Pirtûkxaneya Îskenderiyeyê wek profesor hat tayînkirin. Di demekê de ku Împaratoriya Xirîstiyan di dîrokê de dest pê dikir, lê ew li ser ola Yûnanê ma. Ew di serdema xwe ya ’’ Bavikslarî ’’ de sembola çand û fîlozofa jinê temsîl dike
Hypatia di jiyana xwe de sê pirtûkên girîng ên têkildarî matematîk û astronomiyê nivîsand herwiha xebatên Ptolemeus di matematîkê de rave kir.
(Hannah Arendt)
Hannah Arendt li Elmaniyayê bajarê Linden ji dayik bûye 14`ê meha Kewçêrê sala 1906. Ew teorîsyeneke siyasî û lêkolînereke cihû ya bi eslê xwe alman bû. Li zanîngeha Marburgê beşa felsefeyê xwend.
Arendt ji wan kesên ku li ser totalîtarîzm, otorîterîzm û rola îdeolojiyê di veguherandina mirovên asayî de ji bo alav û xerabkaran nivîsandiye ya herî girîng tê dîtin. Herwiha dîroka siyasetê bi felsefî xwendiye û li ser tundiyê û têkiliya wê ya bi desthilatdariyê re jî lêkolîn kiriye.
Arendt gelek pirtûkên giring nivîsandiye, ji yên herî girin ( Bingehên Totalîtarîzmê) û pirtûka (li ser siyasetê) berî wefata wê sala 1975.
Martha Craven Nussbaum
Sala 1947`an de li Amerîkayê ji dayik bûye, profesora felsefeya Yûnanê û Roma ya kevnar e, herwiha felsefeya siyasî ya femînîst û etîk e. Ew bi salan di zanîngehên navdar ên Amerîkî de wekî profesor xebitî.
Theano
Sedsala 6`an b.z; hevjîna Pythagoras e, tevlî dibistana felsefî ya Pythagoras bû, wê bi hevalên xwe re felsefe xwendiye berî ku bibe hevjîna mamoste Pythagoras , paşê bû mamoste li dibistanê, rêveberiya dibistana Pythagoras kir. Ji bo felsefeya Pythagorean zêdetir lêkolîn kir da ku bê belavkirin. di pirtûkên xwe de behsa geşedanên metafizîkî yên di derbarê simulasyon û beşdarbûnê de kiriye, ew ramanên ku piştî ku Aplaton pê re eleqedar dibe, belav û navdar bûne.
Gertrude Elizabeth Margaret Anscombe
Fîlozofeke Brîtanî ye, lê li Îrlenda ji dayik bû ji ber ku bavê wê di artêşa Brîtaniya de bû û li wir kar dikir. li zanîngeha Oxfordê dixebitî. Anscombe li dibistana Sîdnham ya navîn xwendi û sala 1937`an derçû her wiha li Zanîngeha St Hugh, Oxford, klasîk û felsefe xwend, dema ku li wir bû ew bi Katolîkîzmê re eleqedar bû û di ciwantiya xwe bû Xiristiyanî.
Di nav karên wê yên mezin de pirtûka wê ( Intention), ew komeke ji kaxezên ku destnîşan dike ka niyeta me çawa bandorê li helwesta me ya exlaqî dike.
Anne Dufourmantel
fîlozofeke Fransî ye dema li zanîngehê dixwend dest bi riya xwe ya pîşeyî kir. Li zanîngeha Brown li Fransa xwend û beşa felsefeyê qedand. Piştre li zanîngeha Sorbonne li Fransa xwendina xwe berdewam kir. Psîkoanalîst li ser destê Serge Leclerc xwend paşê jî bû psîkanalyst û di heman demê de bû endamê Midûriyeta psîkoanalîtîk a Freudian.
Wê ramana “Ewlehiyê” nîqaş kir, ku xetereyê destnîşan dike di heman demê de di hebûna me de jî valahiyek dihêle. Wê ji bilî gelek dersên hêja, 30 pirtûk nivîsandin.
Espazia xwediyê yekemîn salona (Wêjeyî) ya navdar e li cîhanê
Di derbarê jiyana “Ispazia” pir nehatiye zanîn, lê tê gotin îhtîmal e ku mirina wê di sala 401 berî zayînê de ye, li Atînayê dibistanek ji bo hînkirina retorîk û felsefeyê vekir, û dest bi teşwîqkirina jinan kir da ku ji tenêtiya xwe derkevin û bikevin cîhana mêran gelek jin û mêr tevlî dibistana wê bûn û saloneke wê ya Wêjeyî hebû ku kesayetên sereke yên Atîna tê de beşdar dibûn.
Espazia şahbanûya Atînayê ya bê tac bû, ku ji salona xwe şêwazên jiyana çandî û civakî ya serhildêr derdiket, ku jin jê fêrî azadiya rewşenbîrî û exlaqî bûn, vê yekê hişt ku muhafezekarên li Atînayê dest bi vegotinan û çîrokan li ser wê û salona wê bikin.
Simone de Beauvoir
Simone de Beauvoir, yek ji sembolên girîng ên tevgerên azadiya jinê ye, ji bilî ku nivîskar û çalakvana rewşenbîr û siyasî ya Fransî ye.
Simone de Beauvoir di 9`ê çileya paşîn sala 1908 de li Parîsê ji dayik bû.
Di sala 1925`an de ezmûmên xwe yên bakaloryos di warê felsefe û matematîkê de qedandiye û bawernameya di wêjeya latînî û fransî de wergirtiye. Di sala 1926 de li Sorbonne felsefe xwend û di sala 1927`an de bawernameya Felsefeya Giştî, Dîroka Felsefeyê û Mantiqê Yewnanî wergirt. Paşê di sala 1928`an de di warê Psîkolojî, Civaknasî û Ehlaqê de bawername wergirt. Ew jina nehemîn bû ku wê demê ji Sorbonne bawername wergirtibû.
Simone de Beauvoir di sala 1931-an de li Lîceya Marsîlyayê wek mamoste dest bi karê xwe kir. Di 1932-an de ew çû Rouen da ku dersên edebiyata pêşkeftî û felsefeyê bide.