Erdogan Altan
Her çiqas Tirkiye gelek caran behsa hêzên Kurdî dike û dibêje, “Divê hêmanên biyanî ji Sûriyeyê bên derxistin”, lê di nav HTŞ û Artêşa Niştîmanî Sûriyê ya girêdayê Tirkiyê de bi hezaran “hêmanên biyanî” yên ji gelek welatan li Sûriyê dimînin hene û ji aliyê Colanî ve wan di cihên qrîtîk de bi cih kiriye.
Nîqaşên ji nû ve avakirinê yên ku piştî ku Tehrîr el-Şam (HTŞ) rêveberiya Sûriyeyê girt ser xwe dest pê kirin, berdewam dikin. Her çend gelê Bakur û Rojhilatê Sûriyeyê, Durzî û Elewî, ku dînamîkên bingehîn ên welêt in, avahiya navendî red kirin û daxwaza nenavendîbûnê kirin jî, HTŞ a ku Tirkiye bi eşkereyî piştgirî dide wê, serokê xwe wekî serok îlan kir û dest bi avakirina avahiyek dewletê ya navendî kir. Di heman demê de, welatiyên xwedî bawerî û nasnameyên cûda bi gefa komkujiyê re rû bi rû man.
Tirkiye, ku bi şertê ku Kurd bê statu bimînin, daxuyaniyên piştgiriya bêdawî ji HTŞ re daye, israr dike ku “hêmanên biyanî” yên di nav Hêzên Demokratîk ên Sûriyeyê (QSD), hêza parastinê ya Bakur û Rojhilatê Sûriyeyê de, tavilê ji Sûriyeyê derkevin. Ew kesên ku wek e “hêmanên biyanî” behsa wan tê kirin gelê Sûrî û Kurdên ji deverên din in. Lêbelê, dema ku em li rastiyên li ser erdê dinêrin, eşkere dibe ku “hêmanên biyanî” ne di nav QSD de, lê di nav komên Artêşa Azad a Sûriyeyê (ASA) de di bin sîwana Tirkiyeyê de ne.
Ji Her Derên Cîhanê Anîne
Bi şerê navxweyî yê ku di sala 2011an de li Sûriyeyê dest pê kir, bang li cîhadîstên li welatên biyanî hat kirin ku El Qaîde û girêdayî wê Cebhet el-Nusra û DAIŞ li Sûriyeyê xwe birêxistin bikin, û gelek cîhadîstên radîkal di bin navê “Hîcrat el-Cîhad” de ber bi Sûriyeyê ve çûn. Cebhet el-Nusra ku bi Tirkiyeyê re tevdigeriya, gelek cîhadîst ji DAIŞ’ê ber bi Sûriyeyê ve anîn, pêşî di bin banê El-Nusra û dû re jî ber bi Artêşa Azad a ku ji hêla MÎT’ê ve hatiye damezrandin ve. Dewletên navneteweyî yên ku bi dosyaya Sûriyeyê re eleqedar in jî bandora xwe li herêmên bakurê Sûriyeyê, bi taybetî li Îdlibê, kom kirin da ku qada bandora xwe teng bikin. 7 hezar cîhadîstên radîkal ji welatên wekî Erebistana Siûdî, Misir, Tunis, Cezayîr, Urdun, Sûdan, Îmaratên Erebî yên Yekbûyî, Çîn (Turkistana Rojhilat-Uygur), Çeçenistan, Almanya, Serbistan, Makedonya û Fransayê bi malbatên xwe re li herêma bakurê Sûriyeyê hatin bicihkirin. Piraniya van bi damezrandina HTŞ’ê di bin serokatiya El Nusra de ev şikl girtin, lê hin ji wan, bi taybetî Uygur, ketin bin kontrola Artêşa Azad a bi Tirkiyeyê ve girêdayî. Ev kom ev in: “Partiya Îslamî ya Turkistanlî (Uygur), Abura El Banî, Tabûra Çeçen, Tevgera Muhciri Ehil Elsuna, Tabûra Melahim Eltektikiye, Koma Xuraba ya Fransa, Tabûra Ensar El Îslam, Tabûra Ozbek, Tevgera Horaseddîn.”
Partiya Îslamî Ya Turkistanê
Partiya Îslamî ya Tirkistanî (Uygur) wekî komeke îslamî ya radîkal tê zanîn û bi zimanê Uygur diaxive. Di sala 2013an de, ew ji herêma Xinjiang a Tirkistana Rojhilat, ku di bin kontrola Çînê de bû, ber bi navçeya Cisir Elşixur, Çiyayê Turkmen, Çiyayê Kurdan, Eriha li gundewarê Îdlibê ya Sûriyeyê û paşê piştî dagirkirina Efrîn, ber bi navçe û bajarokên Cindiris, Basûtê, Kîmarê, Burc Ebdalo ve belav bûn. Piştî ku serokê vê komê di sala 2017an de li bajarokê Cisir El Şixur ji aliyê balafirên Rûsyayê ve hate kuştin, Ebû Îbrahîm Mensur El Turkistanî li şûna wî hate bicihkirin. Li gorî agahiyên dawî, 3 hezar 550 malbat hene ku ji Uygur derbasî Sûriyeyê bûne.
Endamên vê komê û malbatên wan ji aliyê dewleta Tirkiyeyê ve, di nav de çekên giran, û Hikûmeta Enkaz a ku wê demê bi HTŞê ve girêdayî bû li Îdlibê, têne fînansekirin. Bi hilweşîna rejîma Baasê re, van koman dilsoziya xwe ya ji bo Wezareta Parastinê ya nû ragihandin. Ev kom di “lîsteya terorîst” a Rûsya, Çîn, Îran, Sûriye, Amerîka û Brîtanyayê de bû. Lêbelê, di sala 2020an de, Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê wekî gaveke dijber li dijî Çînê, ev kom ji “lîsteya terorîst” derxist. Ev kom, ku têkiliyên xurt bi MÎT’ê re hene, beşdarî dagirkirina Serêkaniyê û Girê Spî, bi taybetî jî ya Efrîn bû. Tirkiye, ku di operasyona Zapê de hatibû astengkirin, di sala 2024’an de komek ji 500 kesan li baregehên leşkerî yên girêdayî PDK’ê li Herêma Federal a Kurdistanê bi cih kir. Wekî din, hema hema hemî hêzên navneteweyî û herêmî yên li Sûriyeyê ev kom li gorî berjewendiyên xwe bi kar anîn. Dema ku HTŞ wan li dijî hêzên Rûsyayê bi kar anî, hêzên rejîma Esed bi berdewamî danûstandinan dikirin da ku van koman ji holê rakin û ji derfetên Çînê sûd werbigirin. Ji bo ku pêşî li belavbûna Çînê li Rojhilata Navîn bigire, Amerîkayê ev kom ji “lîsteya terorîst” derxist û Ceyms Cefri, yek ji rayedarên Amerîkî yên ku dosyaya Sûriyeyê birêve dibin, du caran bi serokê vê komê re bi awayekî resmî civiya.
Koma Fransa Xuraba
Ev kom, ku di bin serokatiya Omer Dabî, ku wekî Omer Omisîn tê nasîn, li Senegal, Afrîkayê ji dayik bûye, hatiye damezrandin, komeke ku endamên wê li Tunis, Cezayîr, Fransa, Belçîka û Mexribê ji dayik bûne hemû bi zimanê fransî diaxivin. Ev kom bi piranî li herêmên Lazikiye, Çiyaye Turkmen û Çiyaye Kurdan bicîh bûye. Piştî ku DAIŞ’ê ragihand ku ew ji El Qaîdeyê vediqete, vê komê diyar kir ku ew ê bi El Qaîdeyê re berdewam bikin. Lêbelê, piraniya endamên vê komê di sala 2014an de tevlî DAIŞê bûn. Piştî ku DAIŞê têk çû, ev kom ji nû ve kom bû. Tevî vê yekê, Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê di sala 2016an de ev kom li “lîsteya terorê” zêde kir. Her çend hejmara rastîn a endamên komê nayê zanîn jî, tê gotin ku di navbera 500-1000 de ye.
Koma Ensar El Îslam
Ev kom, ku di sala 2014’an de li devera gundewarî ya Lazkiyeyê, bi taybetî li Girê Kibanê, hate damezrandin, paşê tevlî DAIŞê bû. Piştre, di sala 2018an de, endamên vê komê dîsa li hev civiyan û bi koma Horasedîn re tevlî Odeya Leşkerî ya Hevbeş bûn. Tê gotin ku hejmara wan di navbera 500-750 de ye. Piraniya endamên vê komê Kurdên ji Rojhilat (Rojhilat) û Başûrê (Başûr) Kurdistanê ne.
Koma Fedayiyên Ensar El Îslam
Ev kom, ku ji Afganistan, Çeçenistan û Makedonyayê derketine, di Tebaxa 2012an de damezrandina xwe îlan kirin. Ew komek e ku bi piranî li herêmên Bakur û Rojava yên Sûriyeyê li dijî hêzên Rêveberiya Xweser a Demokratîk şer dike. Serokê vê komê, ku ji ber pisporiya xwe ya leşkerî her tim ji hêla MÎT’ê ve tê rêvebirin, Cesari Debol e, ku bi navê Ebû Qutade tê nasîn û li Makedonyaya Bakur ji dayik bûye. Cesari Debol, ku beşdarî şerê Bosna-Hersek bûye û di sala 2013an de hatiye Sûriyeyê, ji hêla serokê HTŞê Muhammed Colanî ve wekî fermandarê Cebhet El Nusra hatiye tayînkirin. Tê îdîakirin ku ew heta hilweşîna rejîma Esed şêwirmendê leşkerî yê Colanî bû û ew hîn jî bi Colanî re ye.
Komên Çeçenî
Tabûra Ecînad Qoqaz, Grûpa Cund el-Şam, Ceyş el-Mucahîdîn û El-Ensar komên Çeçen in. Ev kom bi piranî li rojavayê Helebê, li dora Îdlib û Çiyayê Sahî hatine bicihkirin. Bi derketina holê ya DAIŞê re, piraniya endamên van koman di bin serokatiya Ebû Omer Şîşanî de tevlî DAIŞê bûn. Piştî ku Ebû Omer hat kuştin, ew vegeriyan komên Cund el-Şam û Ecînad Qoqaz.
Grûba Cund el-Şam di sala 2017an de ji hêla serokê wê Ebû Mislim el-Şîşanî ve hatiye damezrandin. Têkiliyên wê yên xurt bi komên girêdayî Azerbaycan û Ozbekistanê re hene. Her çend gelek caran ji hêla MîT’ê ve di bin navê operasyonên taybet de li dijî hêzên Rûsyayê hatiye bikar anîn jî, HTŞ hewl da ku vê komê ji ber tirsa ku ji kontrolê derkeve ji holê rake, lê bi ser neket.
Tabûra Ecînad Qoqaz berpirsiyarê Ebdilhekîm el-Şîşanî ye, ku wekî Rustem Eziyef tê nasîn. Her çend gelek caran ji aliyê MÎT û HTŞê ve li herêmê li dijî hêzên Rûsî hatibe bikaranîn jî, gelek endamên vê komê ku hejmara wan di navbera 300-500 kesan de bû, beşdarî şerê Rûsya-Ukraynayê jî bûne.
Koma Ozbek
Tabûra Îmamê Ozbek El Buxara di sala 2013an de ji aliyê Ebû Mihemed El Ozbeki ve li rojavayê Heleb û gundewarê Îdlibê hate damezrandin. Piştî ku Ebû Mihemed di sala 2014an de hate kuştin, kesek bi navê Ebû Sellahedîn El Ozbeki bû serokê wê. Piştî ku Ebû Sellahedîn di sala 2017an de hate kuştin, Ebû Sirac El Ozbeki bû serokê komê.
Endamên her du komên Ozbek û Uygur di rêxistina alîkariya sivîl “Beklenen” (Tê çaverêkirin) de ne, ku ji aliyê Tirkiyeyê ve li Efrîn hatiye damezrandin û serokatiya wê Vehbî Karagoz dike, da ku xwe veşêrin ji ber ku ew di lîsteya terorê ya hêzên navneteweyî de ne.
Cebhet El Nusra
Di Tîrmeha 2017’an de, Cebhet el-Nusra piraniya parêzgeha Îdlibê kontrol kir. Serkêşiya komê ji hêla Ebû Mihemed el-Colanî ve tê kirin. Ebû Mihemed el-Colanî, ku navê wî yê rastî Ehmed Husên el-Şeraî ye, bi eslê xwe ji malbateke çîna navîn li Golanê tê û li paytexta Sûriyeyê Şamê dijî. Di ciwaniya xwe ya zû de, el-Colanî çû Iraqê û tevlî El-Qaîdeyê (2003-2004) bû ku ji hêla Bilad el-Rafîdayn ve dihat rêvebirin. Di sala 2006’an de, Colanî li Iraqê ji hêla hêzên Amerîkî ve ji ber karanîna nasnameyek sexte hate girtin.
Piştî serbestberdana wî ji girtîgehê, ji hêla Ebû Bekir el-Bexdadî ve bi komekê re hate şandin Sûriyeyê da ku di bin navê Cebhet Nusra de tevlî şerê li dijî rejîmê bibe. Her çend wê demê kom li Iraqê qels bû jî, li Sûriyeyê toreke lojîstîkî ya girîng hebû. Ji ber ku bingeha vê yekê di dema destwerdana Amerîkî ya li Iraqê de hate amadekirin.
Di dema damezrandina wê de (2011-2012), piraniya endamên “Eniya El-Nusra ya Xelkê El-Şam” Sûrî û Iraqî bûn ku di warê leşkerî de bandorek mezin hebûn. Ji ber ku wan di warê Iraqê de hin ezmûn bi dest xistibûn. Lêbelê, wan têkiliyên xwe bi Dewleta Îslamî ya Iraqê (DAIŞ) veşart da ku raya giştî û komên çekdar ên li Sûriyeyê ji hev dûr nekevin.
Lêbelê, di navbera El-Bexdadî û cîgirê wî El-Colanî de nakokî hebûn. Ji ber ku di hin daxuyaniyên xwe de, El-Bexdadî ragihand ku şêwaza şer û polîtîkayên El-Colanî ji bo rewşa heyî ya Sûriyeyê ne guncaw in û ew ji rê derketine. Ji ber vê sedemê, di Nîsana 2013an de, El-Bexdadî ragihand ku “Eniya El-Nusra” hatiye hilweşandin û li şûna wê komek bi navê “Dewleta Îslamî ya Iraq û Şamê” hatiye avakirin. Ev yek ji hêla El-Colanî ve hate redkirin, ku wê demê soz dabû El-Qaîde û serokê wê El-Zewahirî. Nakokiyên di navbera her du aliyan de li vir dest pê kirin.
Di sala 2016an de, “Cebhet el-Nusra” di daxuyaniyek vîdyoyî de li berdevkê El-Qaîdeyê Ebû el-Xeyr el-Mesrî ragihand ku ew ji El-Qaîdeyê veqetiyane. Armanca vê yekê ew bû ku çalakiyên El-Nusra li Sûriyeyê hêsan bikin û bala hêzên navneteweyî nekişînin. Hejmarek ji rêberên El-Qaîdeyê, bi taybetî Ebdurehîm Attûn, Ebû Ehmed Zakur û Ebû Mariya el-Qehtanî ku bi eslê xwe ji Iraqê bû, li cem El-Colanî man.
El-Qehtanî ji eşîra Erebî ya Cibur bû ku hem li Sûriyeyê û hem jî li Iraqê bandorek diyarkirî hebû. Her çend di Heyet Tehrîr el-Şam de xwedî pozîsyonek fermî nebû jî, ew wekî yekem kesê berpirsiyarê ewlehiyê dihat hesibandin. Ebû Mariya el-Qehtanî ew kes bû ku di nav koma Heyet Tehrîr el-Şam de piştî El-Colanî hat. Ji ber ku ew yek ji damezrînerên Cebhet el-Nusra li kêleka El-Colanî bû. Ebû Ehmed Zakur jî yek ji alîkarên El-Qehtanî bû û ji aliyê Amerîkayê ve di “lîsteya terorîstan” de hatibû bicihkirin.
Tehrîr El Şam bi hin dosyayên girîng ên ku bi dest xistibû, hewl da ku xwe wekî hêzek bibandor di hevkêşeyên heyî û pêşerojê de bi cih bike. Dosyayên herî girîng dosyayên koçber û şervanên biyanî û malbatên wan bûn. Her pêşketin û pevçûnek leşkerî bû sedema koçberiyek mezin a Sûrî û şervanên biyanî ber bi Tirkiyeyê ve. Tirkiye jî ji vê yekê ditirsiya û nedixwest ku Rûsya û rejîma Sûriyeyê operasyonek leşkerî bidin destpêkirin. Welatên NATO û Ewropayê jî piştgirî dan Tirkiyeyê ji ber ku ew ji belavbûna van koçberan ditirsiyan. Ji ber ku ev welat ji pêla koçberiyê ya muhtemel an jî komên cîhadîst ên ku dikevin welatên wan ditirsiyan. Ji ber vê yekê, Tehrîr El Şam van her du dosyayan wekî kartên zexta siyasî bi kar anîn. Ev kart bi qasî hêza leşkerî ya Tehrîr El Şam girîng e.
