Ayşa Silêman/ Qamişlo
Tev zihniyeta desthilatdaran a baviksalarî ku jin di tevahiya aliyên jiyanê de diçewisand û ew ji tevahiya mafê wê bê par dihişt, di her pêşketinekê de şopa jinê dihat dîtin û ji bo xizmeta civakê herdem jin pêşeng bû. Yek ji qadên ku jinan rola xwe tê de lîstin, qada pijîşkî bû. Tevî şert û mercên giran jî bi 10’an jin di qada bişîkî de mohra xwe li dîrokê dane.
Agnodes (sedsala 4’an BZ)
Li gorî dîroknasan yekem bijîşka jin di cîhanê de navê wê Agnodis bû, çîroka wê bi gelemperî wekî efsane tê naskirin. Ev pîrik û bijîjka beriya zayînê ye, di sedsala 4’an de li Atînayê jiyaye û dema ku dît ku di dema zayînê de gelek jin dimirin bi bijîşkiyê re eleqedar bûye.
Di dema wê de pîrik bûyîn sûcekî sereke bû, ji ber vê yekê wê porê xwe birî û xwe wek mêrekî lêkir, da ku hînî bijîşkiyê bibe. Di heman demê de ew berê fêrî hemû jêhatiyên bijîjkî yên ku ji bo zayîna jinan bûbû. Di dawiyê de cezayê îdamê lê hate birîn, dema ku raza hate eşkerekirin. Lê piştî ku xwepêşandanên li dijî rejîma desthilatdar derketin, qanûn hate guhertin û jin hatin destûr kirin ku bijîşkiyê bikin.
Marie Curie (1867-1934)
Marie Curie di serî de wekî jinek pêşeng di warên fîzîk û kîmyayê de tê zanîn, lê wê rûyê bijîşkiyê jî guherand. Curie jina yekem bû ku di sala 1903’an de Xelata Nobelê ya Fîzîkê wergirtibû. Ew û mêrê xwe Pierre Curie û zanyarek din ku bi hev re radio aktîvîteyê keşf kirin. Di sala 1911’an de piştî keşfkirina hêmanên polonium û radyûmê di sala 1898’an de Xelata Nobelê ya Kîmyayê jî wergirtin. wan vedîtinan bandorek mezin li ser warê bijîşkî kir, ji ber ku radyûm rê da pêşketina tîrêjên X, ev yek alîkariya bijîjkan kir ku şikestinên hestî û nexweşiyên giran ên organên hundurîn nas bikin.
Florence Nightingale (1820-1910)
Florence Nightingale yekem jina Birîtanî ya ku bi berfirehî nûjenkera hemşîreya nûjen tê nasîn. Nightingale di sala 1850’î de di dema Şerê Kirimê de ezmûnek hemşîretiyê ya berfireh bi dest xist, herwiha dema ku leşkerên Brîtanî derman dikir li nexweşxaneyên Stembolê rastî şert û mercên tirsnak hat, li wir dît ku gelek ji wan ji tenduristiya nebaş a nexweşxaneyê dimirin û ne ji birînên ku di şer de birîndar bûne. Vê yekê bala wê kişand ser veguhestina nexweşxanê li cîhek paqij û xweş ji bo dermankirinê. Piştî şer wê ev teknîk veguhezand Londonê, piraniya bingehên hemşîretiyê ku îro jî tê kirin wê ava kirin.
Elizabeth Blackwell (1821-1910)
Dr. Elizabeth Blackwell yekem jin bû ku bawernameya bijîjkî li Dewletên Yekbûyî wergirt û wê biryar da ku bijîşkiyê bixwîne. Ji Blackwell re zehmet bû ku bigihîje armanca xwe, ji ber ku zêdetirî 10 fakulteyên bijîjkî ew red kirin, herwiha zanîngehekê jê xwest ku xwe bike mêr da ku bikaribe bixwîne, lê wê red kir. Di 1849’an de Blackwell li fakulteya Bijîjkî ya Cenevreyê ya li New Yorkê hate qebûlkirin û dûv re nexweşxaneyek li New Yorkê damezrand ku armanca wê alîkariya jin û belengazan bû.
Rebecca Lee Crumpler (1831-1895)
Yekem jina reş ya ku bawernameya bijîşkî li Netewên Yekbûyî digre dest. Herwiha ew 8 salan hemşîretiyê dike. Piştî Şerê Navxweyî Crumpler çû Başûr da ku li mirovên koledar xwedî derkeve, piştî ku vegeriya Boston wê tecrûbeya xwe bikar anî û tevî nijadperestî û cudahiya zayendî ya ku rû bi rû rastî wê dihat, lê wê şopek eşkere hişt. Di sala 1883’an de wê pirtûka xwe ya referansê weşand. Di cîhana derman de pirtûka bi navê “Gotûbêjên Bjijîşkê”.
Margaret Sanger (1879-1966)
Margaret Sanger rê li ber kontrolkirina zayînê ya nûjen vekir. Di destpêka sedsala 20’an de pêşî lê girtina ducaniyê bi berfirehî peyda nedibû, ev kiryar ne exlaqî hate hesibandin. Sanger di sala 1902’an de perwerdehiya xwe ya hemşîretiyê qedand û di 1910’an de çû New York City ku bibe çalakvanek kontrolkirina zayînê û ew heya dawiya jiyana xwe xebitî .Sanger di sala1920’an de li Dewletên Yekbûyî wê yekem klînîkên kontrolkirina zayînê vekir û di sala 1960’an de 6 salan berî mirina xwe di 86 saliya xwe de, alîkariya pêşketina pêşîlêgirtina devkî ya ji bo ducaniyê kir.
Gertrude Elion (1918’an-1999’an)
Gertrude Elion biyokîmîst û dermansazek e ku di sala 1988’an de Xelata Nobelê wergirtiye. Elion xwendina bijîşkiyê hilbijart piştî ku di 15 saliya xwe de dîtibû ku çawa bapîrê wê bi nexweşiya penceşêrê jiyana xwe ji dest dide. Şerê Cîhanê yê Duyemîn bû sedema kêmbûna hejmara kîmyazanên mêr ên ku dikarin li Dewletên Yekbûyî bixebitin û bi jêhatîbûna xwe, Elion karî derbasî vî warî bibe û derman û dermankirinên nû ji bo nexweşên penceşêrê pêş bixe. Bû sedema pêşketina dermanan û pêşenga ku heta roja îro jî bi berfirehî tê pejirandin.
Mary Walker (1832’an-1919’an)
Di sala 1863’an de Dr. Mary Walker di dema Şerê Navxweyî de, di Artêşa Dewletên Yekbûyî de bû yekem cerrah a jin. Di sala 1855’an de ji zanîngeha Sîrakiyus bawernameya xwe ya bijîjkî wergirtiye. Dê û bavê wê berxwedêr bûn û ew teşwîq kirin ku di temenekî piçûk de pantilona li xwe bike û her tiştên ku mêr dikarin bikin ew jî bike.Yekem hewldana wê ya karê bijîşkî li gel artêşê bê encam bû, ji ber ku ew jin bû, lewra wê xwe bexş kir ku wek hemşîre kar bike. Walker piştî şer ji ber xebata wê ya ji bo lênêrîna birîndaran xelata Azadiyê ya Serokomariyê wergirt.
Sarah Josephine Baker (1873’an-1945’an)
Di nav gelek destkeftiyên Sarah Josephine Baker de kêmkirina rêjeya mirina zarokan li bajarê New Yorkê bû. Di destpêka sedsala 20’an de ew hat hilbijartin da ku bibe yekem rêvebera ofîsa zarokan a li bajar. Li wir wê bernameyên pêşeng di lênihêrîna pêşîlêgirtin û paqijiya bingehîn de saz kir.
Mary Ingle Pennington ( 1872’an-1952’an)
piştî ku xwendina xwe li zanîngeha Bensîlfaniya yê di sala 1892’an de qedand, bawernameya lîsansê wernegirt, ji ber ku ew jin bû. Lê li şûna wê belgeya jêhatîbûna di kîmiya yê de wergirt. Vê yekê hişt ku sê salan şûnde doktoriya kîmiyayî ji heman zanîngehê werbigire.
Gerty Corey (1896’an-1957’an)
Di sala 1920’an de Gerty bawernameya bijîşkî di zanîngeha Birag a ku li Almaniya yê wergirt. Paşî ew û hevjînê xwe Dr. Karil Corey piştî 2 salan koçî Dewletên Yekbûyî bûn. Herwiha ew û hevjînê xwe bi salan di lêkolîna bijîjkî de bi hev re xebitîn. Di sala 1947’an de Corey wek Profesora Biyokîmyayê li Zanîngeha Sant liwîs ya bijîşkî hat pejirandin.
Virginia Apgar (1909’an-1974’an)
Di sala 1952’an de Virginia Apgar Pîvana Apgar afirand, ew pîvaneke hêsan û bileze, ji bo nirxandina tenduristiya zarokê di xuleyên yekem ên piştî zayînê de. Ev pîvan di warê tenduristiya zarokên nûbûyî de pêngavek pêşeng bû û îro jî tê bikar anîn. Apgar di destpêkê de plan kir ku bibe cerrah, lê di dawiyê de di warê anestehesiologiyê de pispor bû. Di 1949’an de ew bû jina yekem ku waneyên bijîşkiyê li Zanîngeha Columbia dane.
Antonia Novello (1944’an)
Di sala 1990’î de Novello yekem jina ku di Dewletên Yekbûyî de cihekî bilind di beşê bijîşkiyî de kar kir. Li Enstîtuya Neteweyî ya Tenduristiya Zarokan û Pêşketina Mirovî de cîhek payebilind girt. Têkiliya wê ya bi bijîjkî re ji ezmûna wê ya kesane ya zaroktiyê derket.
Rosalind Franklin (1920’an-1958’an)
Bi lêkolîna xwe di pêşveçûna têgihîştina DNA’ê de rolek girîng lîst. Di sala 1930’an de dema ku ew ciwan bû têkiliya wê bi bijîşkiyê re dest pê kir, wê daxwazên malbata xwe red kir û di sala 1941’an de ji Zanîngeha Cambridge bawernameya bijîşkî stend. Franklin di DNA’ê de avahîya cot afirand. Herwiha ew xwedî bandorên zanistî û bijîjkî yên mezin bû, ew di sala 1958’an de di 37 saliya xwe de jiyana xwe ji dest da.
Francoise Bar-Sinoussi (1947)
Sinoussi Profesora li Enstîtuya Pasteur û Rêvebira Rûmetê ya Lêkolînê li Enstîtuya Neteweyî ya Tenduristî û Bijîjkî li Frensa yê bû, bi beşdariya wê di vedîtina veyrûsa kêmasiya berevaniyê ya mirovî de ku di sala 1983’an de dibe sedema AIDS’ê tê nasîn. Vê vedîtinê alîkariya bi mîlyonan Nexweşên AIDS’ê yê kir, a ku dihêle mirov jiyaneke dirêjtir û saxlemtir jiyan bike, ji bo vê yekê xelata Nobelê ya bijîşkê wergirtiye. Di sala 2008’an de gelek pirtûk û gotar li ser vê mijarê nivîsîne.