Deriya Çiya/ Qamişlo
Ziman pergalek ji sembol û nîşana ne ku amûra zimanî pêk tîne, ziman di hemî qadên cîhanê de wekî amûra herî girîng a têgihiştin û peywendiya di navbere endamên civakê de tê hesibandin. Di destpêka jiyanê de ziman nebû, mirov bi riya çavlêkirina lawiran bi qîran pêwendî dikirin, piştre îşaret, sembol û di dawiyê de jî bi xêzkirina tîpan mirov peywendî li gel hev didane çêkirin. Zimanê herî kevin di dîrokê de zimanê Somerî ye ku vedigere 3500 sal beriya zayinê. Bi demê re gelek zimanên cuda li cîhanê derketine ku Zêdetirî 7000 zimanî ne, her zimanek xwedî dîrok û dengê xwe ye. Li gor texmînên ku hatine destnîşan kirin, nêzîkî nîv melyon ji nifûsa cîhanê pirzimanî ne, ji ber vê yekê hejmara mutleq a kesên ku bi van zimanan diaxivin pir in. zimanê kurdî jî yek ji wan zimanên zengîn û resen e.
Dîroka zimanê kurdî:
Li gor hemû ziman nas û dîrok nasan zimanê Kurdî li gor tawangbarî û rêzimaniya xwe ji kok û binyata koma van zimanên Ariyan e. Bêguman, hebûn û zelalkirina zimanê Kurdî û pêşveçûna wê wek zimanê miletekî serbixwe bi qûnax û dema dîroka ku ew tê re derbas bûye, tê girêdan.
Di 700 B.Z de, zimanê Kurdî-Medî wek zimanekî Hindo-Ewropî cih girtiye. Li dora 150 salî bûye zimanê desthilatdariyê, ji (700-550) B.Z. Bandora zimanê Arî li van zimanên hevjîn hebû, nemaze piştî hatina Med û desthilatdariya wê li herêmê. Bêdudilî, em dikarin bêjin: Zimanê Kurdî yê îroyîn zimanekî Hindo-Ewropî, serbixwe ye. Zimanê Kurdî-Medî yê ku di 500 B.Z. ava bûye. Ew ziman zimanê ol, Rêbaz û desthilatdariya Medya bû. Diyar e, di vê demê de, zimanekî hevgirtî Gotî-Medî bê zarava domand. Ev zimanê hevgirtî Gotî- Medî li dora 1000 salî, ango ta bi sala 500 Z. dirêj kiriye. Bêguman, li gor çerxa dîrokê û piştî hilweşîna desthilatdariya navendî ya ramyarî, zimanê kurdî jî ber bi perçebûnê ve çûye. Nemaze piştî ku ketin bin desthilatiya fermandarên biyanî. Piştî vê qûnaxê, dema koçberkirine xelkên herêmê destpê kir, xelk ji cihê xwe bar kirin. Êl û hoz ji hev belav bûn. Xwesertiya kurdistanê ya çiyayî pir tir ew êl, hoz û xelkên herêmê ji hev dûr xistin. Danûstandin di navbera wan de qut bû. Li pişt her çemekî an çiyayekî ji çiyayên kurdistanê zaravayek bi serê xwe peyda bû. Bi pêşveçûna demê re zaravayên herêmî pirtir û firehtir bûn.
Rewşa penaberiyê û rewşa hêmanên ramyarî, erdîngarî, civakî û abûrî li kurdistanê, di gel dijwariya têkiliyan di nav êl û hozan de û tevlihevbûna hin êlên yek herêmê bi hev re çar zaravayên sereke peyda bûn. Nemaze di sala 1500 Z de, ev her çar zaravayên sereke ava bûn. Ew jî ev in:
Kurdiya Bakurî. Kurdiya Navîn. Kurdiya Başûrî. Kurdiya Goran.
Zaravayên Kurdî:
Di warê zaravayên kurdî de kevintirîn çavkanî Şerefnameya Şeref-Xanê Bedlîsî ye. Eşîr û civakên kurdan, ji aliyê ziman û rewşa civakî ve bi ser çar beşan de dabeş dike:
-Beşê yekê, Kurmancî (kurdiya Bakur/kurdiya jorîn).
-Beşê didiwan Lûrî (kurdiya Başûr/kurdiya jêrîn).
-Beşê sisiyan soranî (kurdiya navîn/ kurdiya Rojhilat)
-Beşa çarem zazakî (Kirdkî/Kirmanckî/Dimilkî)
-Beşa pêncan Goran(Hewramî).
-Kurmancî (Kurdîya Jorîn)
Di zimanê Kurdî de zaravaya herî belavbûyî û mezin e. Li ser axeka fireh tê axaftin. Berhemên Kurdî (edebîyat, dîrok, muzîk) zêdetir bi zaravayê Kurmancî hatine nivîsandin û çapkirin. Li nav Kurdên Tirkîyeyê (zêdetir), Sûrîye û Qafqasyayê; li Îraqê û Îranê de tê axaftin. Ji % 68 kurd zaravayê Kurmancî bikar tînin. Devokên Kurmancî jî ev in:
-Kurmancîya Rojava: Kurmancîya alîyê rojavayê Çemê Feratê ye. Ji vê devokê re Berfiratî jî tê gotin. Ji herêma Efrînê dest pê dike heta Meletîyê (Riha, Mereş, Dîlok) tê axaftin.
-Rewendî / Bayezîdî / Serhedî: Kurmancîya Serhedê ji Erîwanê bigire, Qers, Agirî, Wan, Mûş, Erzerom, Erzinganê heta herêma Şikakîyan tê axaftin.
-Şikakî: Cîwarên di navbera gola Urmîyê (Mako, Xoy, Qotir, Dîlman, Saqiz, Serdeşt, Banê û Bokan) Gever, Elbak, Şemizînan û li herêma Navşarê tê axaftin.
-Şingalî: Li herêma Şêxanê û çîyayê Şingalê tê axaftin.
-Silîvî-Kîkî-Millî: Li Amedê, hinek deverên Mêrdînê, Riha û Xarpêtê tê axaftin.
-Botî (Bohtanî): Li bakurê Zaxoyê, Şirnex, başûrê Behra Wanê û hinek deverên Bidlîs, Sêrt, Êlih û Mêrdînê.
-Cizîrî: Li Cizîrê û deverên Mêrdînê, Midyad, Nisêbîn, Qamişlo, Şengal û Amûdê tê axaftin.
-Bahdînî (Bahdînanî): Li Dihokê û hinek deverên başûrê Botanê, Zaxo, Akrê, Zêbar û Amedîye tê axaftin.
-Hekarî (Şemzînanî-Şemzînî): Wek ji navê wê tê zanîn li Hekarîyê (Nehrî, Oremar, Gever) û li hinek deverên Şirnexê tê axaftin.
-Torî: Li deverên Kercewsê, Kerboran û Midyadê tê axaftin.
-Lûrî (Kurdîya Jêrîn)
Kurdên rojavayê Îranê bi vî zaravayî diaxivin. Zaravaya Kurdî ya duyemîn e. Kurdên rojavayê Îranê vê zaravayê diaxivin. Ji Melayîr, Qesra Şirîn û Kirmanşanê bigre heta Kendava Besrayê tê axaftin. Devokên Lûrî evin:
-Kelhûrî (Kirmanşanî): Li Kirmanşanê, hinek deverên Lûristanê, Gûran û Îlamê, li hinek herêmên başûrê Kurdistanê (wek Xaneqîn, Mendelî, Cesan, Kût, Bicar, Qurve, Hersîn) tê axaftin.
-Xaniqînî: Devoka Kelhûrî ya li Xaniqînê tê axaftin.
-Feylî: Kurdên şi’î bi vê devokê diaxivin. Li Îraqê ji aliyê Kurdên Feylî û li herêma Pahlayê, Bexdadê, Bedrê û li Lûristanê tê axaftin.
-Lekî: Devoka ku di bin bandora Farisî de maye, li hinek herêmên başûrê Kurdistanê û li dorhêla Kirmanşanê li ( Lekîstan, Lûristan, Îlam û Pahlayê) tên axaftin.
-Şêxbizeynî: Kurdên li Anatoliya Navîn (bi taybetî li Haymanayê) dijîn. Kurdên Şêxbizeynî ji Kirmanşan, Kerkûk, Xaniqîn û Silêmaniyê hatine Anatolîya Navîn. Eşîra Şêxbizeynîyan cî bi cî devokên cuda wek Kerkûkî, Lekî, Lûrî, Kelatî, Xewendî, Jirikî, Kuseyî, Silênî, Çelî ve Palanî diaxivîn.
-Sencabî û Babacanî: Ev devok ji alîyê êlên Sencab û Babacanî ve tê axaftin. Ev êl di herêmên Hawraman û Gûran de dijîn.
-Bextiyarî: Li başûrê Rohilatê Kurdistanê, li Daran, Mescîdê Silêman, Şehrê Kurd, Çarmihal, navçeya Piştgoyê tê axaftin.
-Perewendî, Kulgayeyî, Erusî (Gerûsî) û Zengeneyî: Ji devokên Kurdiya Başûr û Kurdiya Jêrîn in. Bi navên herêman û navên eşîran hatine binavkirin.
-Mamasanî: Li hinek deverên başûrê Kurdistanê û Lûristanê tê axaftin.
-Soranî (Kurdîya Navîn)
Zaravaya Kurdî ya sêyemîn e. Wekî Kurdîya Navîn û Babanî jî tê binavkirin. Bi vê zaravayê jî gelek berhemên girîng hatine afirandin. Li başûrê Kurdistanê (li herêma Silêmanîye, Kerkûkê û Îranê) tê axaftin. Bi gelemperî berhemên Soranî bi alfabeya Erebî hatiya nivîsandin. Devokên Soranî jî ev in:
-Soranî: Herêma Zêbarê li her deverên Hewlêrê tê axaftin.
-Silêmanî/Babanî: Li Silêmanîyê, Kerkûkê û hinek deverên Xaniqînê tê axaftin.
-Mukrî/Mukrîyanî: Li Şino, Nexede, Xane (Piranşar) Sanqele, Banê, Seqiz, Serdeşt û Mahabadê tê axaftin.
-Sineyî: Li Bicar, Kengewer, Rewanser, Ciwanro, Sine û bakurê Ciwanroyê tê axaftin.
-Germîyanî: Li başûrê Kurdistanê, li hinek deverên Kerkûkê û li derdora Xaniqînê tê axaftin.
-Erdelanî: Li Rojhilatê Kurdistanê, li derdora Sine, Rewanser û Ciwanroyê tê axaftin.
-Zazakî (Kirdkî/Kirmanckî/Dimilkî)
Zaravaya Kurdî ya ku li çend deverên Tirkîyeyê tê axaftin. Çend bajarok û navçeyên wekî Çewlikê, Dêrsimê, Dîyarbekirê, Elezîzê, Sêwazê, Mûşê, Erziromê, Ezirganê, Rihayê, Semsûrê, Sêrtê, Qeyserî û li Meletîyê tê axaftin. Devokên Zazakî ev in:
-Devoka Dêrsimê: Li Dêrsimê, Ezirganê, Erziromê (hinek gundên Tatos û Xinûsê), Mûş (Gimgimê) û Siwasê bi gelemperî Kurdên Elewî diaxivin.
-Devoka Derveyî Dêrsimê: Çewlîg, Dîyarbekir, Elezîz, Riha û li çend deverên din Kurdên Sunî pê diaxivin.
-Goranî (Hewramî)
Li Îranê (herêma Kirmanşanê) û li hinek heremên Başûrê Kurdistanê tê axaftin. Mirov dikare bibêje di navbera Kirmanşanê û Bexdadê (li herêmên çîyayî) tê axaftin. Li gorî deng û sazîya bêjeyan nêzîkî zaravaya Zazakî ye. Ji ber vê yekê di dabeşkirina zaravayan de bi gelemperî wek devokek di nav Zaravaya Zazakî de hatiye dabeşkirin. Lê belê, ji ber ku herêmên tê de tê axaftin dûrî hev in û ji alîyê pêşesazî û dengsazîyê de cudahiyên bingehîn di navbera her du zaravayan de hene divê ji hev cuda bên hesibandin. Devokên Goranî jî ev in:
-Hewramanîya Textî: Devoka li herêma çîyayê Hewramanê ya alîye Îraqê, bi taybetî li derdorê Helebçeyê (Awa, Biyare, Tewêle) tê axaftin.
-Hewramanîya Lihonî: Hewramanîya li alîyê Îranê li Paweh, Newsûd, Dizlî, Nodse, Dînewer, Zengene, Siyamensûr û Şêxan tê axaftin.
-Bacelanî: Bi taybetî li Xaneqîn û Mûsilê, Kamjaran, Şêrwan, Qela, Qeysewend, Maraw û Kemangerê tê axaftin.
-Zengeneyî: Li Zengene û Şebekê tê axaftin.
-Şebekî: Li derdorê Mûsilê te axaftin.
-Şêxanî: Berê li deverên Helebçeyê dihat axaftin.
-Sarlî: Li bakurê Mûsilê di herêmeke piçûk de tê axaftin.
Li Kurdistanê li gorî texmînan ji % 68 Kurmancî (Kurdîya Bakur û Kurdîya Jorîn), ji % 16 Lûrî (Kurdîya Başûr û Kurdîya Jêrîn), ji % 12 Soranî (Kurdîya Navîn û Kurdîya Rojhilatê) û ji % 4 jî Zazakî û Goranî tê axaftin. Zaravaya ku herî zêde di Kurdistanê de tê axaftin Kurmancî ye. Di wêje û nivîsê de zaravayên Kurmancî û Soranî xurt û geş bûne û pêş ketine.
Standardkirina zaravayên zimanê kurdî:
Standardkirina zimanê Kurdî ya ku di sedsala 20’an de hatiye kirin bi sê alfabeyên cûda de hatine nivîsandin. li Başurê Kurdistanê û li Yekîtîya Sovyeta kevin bi desteka fermî û li Bakurê Kurdistanê jî bi insîyatîfa rewşenbîrê Kurd Mîr Celadet Bedirxan bizavên standardîzekirina zimanê Kurdî dest pêkiriye. Bizava standardîzekirina zaravayê Kurmanciya Bakur di bin pêşengtiya Mîr Celadet Bedirxan de gava yekem di kovara “Hawar” da, ya ku li Şamê û Beyrûtê di navbera salên 1932-1943 hatiye çapkirin û bikaranîn. Alfabeya Celadet Bedirxan ya nûjen ji tîpên Latînî hatiye nivîsandin. Ji bo standardîzekirina zimanê Kurdî pêwîstî bi rêbazek nûjen, li gor wê serdemê û li gor rastiya netewa Kurd ya îro heye. Bêgoman ji bo nûjenkirin û standardîzasyona Kurdîyê girîng e ku ji zengîniya hemû zaravayan sûd bê wergirtin.