Sîpan Şînda
Her civak, her netewe, çandek urf û edetên cuda hene. Şiklê jiyana civakan li gorî urf û edetên wan, exlaq, rêz rismên wan qalibê xwe digire. Ev qalibên jiyana civakî jî di nava demê de li gorî şert û mercan xwe diguherînin û nêrînên nû derdikevin pêş. Lêbelê ev guhertin di nava tevayiya civakan de ne wekî hev e. Hinek tişt jî hene nayên guhertin yan jî guhertina wan ewqas hêdîka ye ku sed sal, hezar sal ser re diçin û jixwe mirov lê nayne der jî.
Yek ji van edetên nayên guhertin yan ji gelek hêdî tên guhertin edetê civakê yê derbarê miriyan de ye; ango têkiliya di navbera zindî û miriyan de ye. Heta ku mirov dijî mirov endamekî civakê ye. Lê gelo piştî mirov dimire çi dibe? Ma gelo hema heçî mir têkiliya wan û heskiriyên wan ango civaka wan ji binî qut dibe û diçe? Na. Belê bi awayekî fîzîkî rast e, lêbelê bi awayekî manewî ew têkilî bi cureyên cuda dom dike. Ji ber ku di nava pirrê civakan de baweriya piştî mirinê jiyaneke din jî heye û li gorî gelek ol û baweriyan wê ew li dinyayeke din bigihên hev. Lewra xwediyên miriyan bawer dikin ku wê giyanê miriyên wan rojekê bigihên hev û dîsa bi hev re bijîn.
Gelo ev têkiliya di navbera mirî û zindiyan de çawa tê danîn yan jî didome? Em hemû jî piştî heskiriyên xwe xemgîn dibin, diçilmisin, demekê jiyan li ber çavên me reş dibe, em hiznê digirin. Ji ber wê em her tim heskiriyên xwe yên ji ber çavên me çûyîn bîr tînin. Yanê em naxwazin em wan ji bîr bikin û em têkiliya xwe bi wan re didomînin. Em diçin li ser gora heskiriyên xwe, li ber serê wan rûdinin, ji wan re li gorî baweriya xwe dia dikin, xêra ji wan re dikin, li ser gora wan gul û nêrgizan diçînin, fathe û yasînan ji wan redixwînin û “dewrî” wan dikin… Belê zindî gelek tiştan dikin ji bo têkiliya xwe ji miriyên xwe qut nekin. Yek ji van têkiliyên xurt jê “xêr”a ji bo miriyan e. Baş tê bîra min, dema ez zarok rehmetiya pîrika min her êvara Înê “şîva miriyan” dida min û digot here bibe ji filan malê re û bêje “şîva miriyan” e. Dibe ku ev niha kêm bûbbe, lêbelê niha jî di nava civakê de “şîva miriyan” carekê himber rojên salê tê dayîn. Di nava civaka me de gelek kes êvara Înê diçin ser gora miriyên xwe û ji wan re Quranê dixwînin. Hingî rojên cejna Remezanê û ya cejna Haciyan serê sibê xelk pêşiyê diçin ser gora miriyên xwe, ji wan re fatiheyan dixwînin û cejna wan pîroz dikin. Dema xêrekê bidin feqîrekê û jarekê jî dibêjin “bila xêra miriyan be.” Şikleke din yê têkiliya di navbera zindî û miriyan de bi riya xewnê tê danîn. Mirov di jiyana xwe de gelek caran miriyên xwe di xewna xwe de dibînin û piştî wê jî ji bo xatirê wan xêr û xêratan didin. Belê bîranînên ji bo şehîdan tên kirin jî şiklek yê têkiliyê ye.
Ev hemû têkiliyên xurt di navbera zindî û miriyan de çêdikin û manewiyateke gelek xurt jî di nava civakê de ava dike. Gelek tiştên din jî hene ku mirov bêje ji ber ku ev mijarên ha di warê civaknasiyê de gelek girîng in û derbarê qerekterê civakan de agahiyên girîng didin mirovî.