SERDEM SILO
Li rex rewşa giştî ya ku dewleta Îraqê jiyan dike û bi taybet hikûmeta Herêma Kurdistanê, evan herdu alî hê jî di gelek mijarên hestiyar ên Îraqê de bi nakok in, di serî de projeya qanûna budçeyê û qanûna Dadgeha Federal nemaze herêmên bi nakok (herêmên girêdayî madeya 140 ya destûra Îraqê). Lê dema em hevpeymana dawî ya girêdayî Şengalê ku di navbera hikûmeta federal û Herêmê (Partî Demokratî Kurdistanê PDK’ê) de di 9’ê cotmeha sala borî de hatiye îmzekirin, bigirin dest, em derbarê rastiya vê hevpeymanê û madeyên wê û armanca pêkanîna wê li ser erdê bi fikar in. Her çiqas qezaya Şengalê girêdayî herêmên madeya 140 a destûra Îraqê be jî, lê diyar e li paşperdeya vê hevpeymanê destên din hene û zextê li hikûmeta Federal û hikûmeta Herêma Kurdistanê dikin, da ku ev hevpeyman pêk were û ajandeyên xwe di giştî Îraqê de û taybet li herêmên bi nakok bi cih bikin.
Dema ku em madeyên hevpeymana Bexdad – Hewlêrê ya girêdayî Şengalê ku di 9’ê cotmeha 2020’an de hatiye îmzekirin, bigirin dest, diyar dibe ku madeya herî destpêkê behsa rewşa elehî ya qezaya Şengalê dike ku dibêje divê hêzên ku wê diparêzin û Şengal rizgar kirine jê derbikevin, lê evan hêz ji welatiyên Êzdî yên qezayê pêk tên û di rizgarkirina Şengalê de bi sedan endamên van hêzan şehîd bûne. Di rastiyê de ti kesek ji pêkhateya Êzdî li Şengalê û bi taybet piştî fermana bi serê wan de hatiye, ti carî vê hevpeymanê qebûl nakin, ji ber ku ev hevpeyman hilweşandina rêveberiya xweser a welatiyên Şengalê piştî fermana 3’yê tebaxa 2014’an ava kirine, armanc dike. Civaka Êzdî artêşa Îraqê û pêşmergeyên PDK’ê qebûl nakin ji ber ku dema êrîşa çeteyên DAIŞ’ê ew di nava lepên çeteyan de hiştin û reviyan. Êzdî vegera van hêzan weke fermaneke nû derheqê civaka Êzdî de dibînin, lê vê carê di bin navê qanûn û destûra Îraqê de ye.
Ji ber ku Îraq bi giştî û bi taybet qezaya Şengalê ji bo dewletên herêmê û rojavayî girîng e, nemaze ji ber ku li herêmê xwedî cihekî ciyosiyasî ye. Dewletên herêmê di serî de Tirkiye û Îran û Emerîka bi hemû hêza xwe hewl didin serweriya xwe li ser Îraqê ferz bikin, nemze xaleke girêdan û hatûçûna di navbera Sûriye û Îraqê de ye. Ji bo Tirkiye serweriya li ser Mûsil û Kerkûkê nûjenkirina dewleta Osmaniyan li herêmê armanc dike, nemaze israra wê ya pêkanîna projeya Ofakoy (projeya xeta hesin ku Îraq bi Tirkiyê ve girê dide).
Ji bo Îranê jî qezaya Şengalê gelekî girîng e, ji ber ku weke eniya pêşîn a çavdêriya li hêzên Amerîka ku li ser sînorê di navbera Sûriya û Îraqê de bi cih bûne, nemaze nêzîkbûna wê ji hêzên Emerîka yên li Îraqê û nêzîkbûna wê ji baregeha sereke ya Koalîsyona Navnetewî ya li Sûriyê (Baregeha Tenef a li ser sînorê di navbera Sûriye û Îraqê de). Ji ber vê yekê Îran hewl dide serweriya xwe li ser vî sînorî fez bike.
Lê girîngiya Şengalê ji bo Emerîka ku israr dike hêzên piştgiriya Îranê dikin ji deverên sînorî yên di navbera Sûriye û Îraqê de vekişin, ji ber ku hebûna wan ji bo Emerîka û heta Îsraîlê jî metirsîdar e. her wiha ji ber ku devereke nêzî Îsraîlê ye û dikare ji vir derbeyan li Îsraîlê bide, weke ku Seddam di salên 90’î yên sedsala borî de kiriye. Çiyayê Şengalê jî 500 mîl dûrî Îsraîlê ye.
Lê tevî pêşbirkî û nakokiyên van dewletan ji bo serweriya li ser Şengalê û bi taybet li ser çiyayê Şengalê ku dirêjahiya wê 4800 pê ye, civaka Êzdî ne weke berê ye, ji ber ku fermana sala 2014’an bi serê wan de hatiye, ji bo wan di serdema nû de derseke girîng bû. Her wiha vê yekê hişt ku civaka Êzdî piştî fermanê şoreşa xwe ya civakî, çandî û xweparastinê û hemû aliyên civakê xwe birêve bibe û nas kirin ku bêyî xwe birêxistinkirinê ne pêkane karibin xwe biparêzin û bi taybet ji ber ku Şengalê di aliyê Olî de xwedî girîngiyeke mezin e û weke navenda Êzdiyên cîhanê tê nasîn.
Civaka Êzdî ev şeş sal in xwe birêxistin kiriye û dûrî desthilatdariya Bexdad û Hewlêrê xwe bi xwe bi rêve dibe û heta niha ti bûyerek an êrîşek pêk nehatiye, lê li gelek dever û herêmên Îraqê rojane êrîşên DAIŞ’ê li dijî artêşa Îraqê û pêşmergeyan pêk tên. Berûvajî wê Şengal bi saya hêzên ku ji welatiyên wê pêk tê bi ewle ye. Tevî hevpeymana 9’ê cotmeha sala borî, dîsa jî berxwedan û têkoşîna wan ji bo parastina ol û mafên Êzdiyan hê jî berdewam e.
Di vê derbarê de, hê jî şandeyên dîplomasî yên hikûmeta Îraqê di astên bilind de civînên xwe bi nûnerên Şengalê re lidar dixe da ku lihevkirineke nû pêk bînin. Nûnerên Şengalê jî israr dikin ku Şengalê li gorî madeya 120 a destûra Îraqê were birêvebirin, ev daxwaz jî daxwazeke destûrî û qanûnî ya Îraqê ye. Şandeya Şengalê ev daxwaz pêşkêşî şandeya ewlehî û leşkerî ya Îraqê di civîna wan a dawî de di 15’ê adara 2021’an de kir. Em bawer nakin ku Îraqê dê destûra xwe binpê bike, lê dîsa jî mixabin berjewendiyên aborî di navbera dewletan de ji daxwaza gel girîngtir tê dest girtin. Îraq, Sûriya, Lîbiya, Yemen û gelek dewletên din jî mînaka vê yekê ha herî ber bi çav in.