Esma Mistefa/Qamişlo
Li gorî ku hatiye tesbîtkirin, di civaka neolotîk de hemû nirx û pîvanên civakê xwe disipêrin bingehên exlaqî û mirovî. Rûxmî ku tê de beşeriyet û hişmendiya wê ewqas pêş neketiye jî lê di aliyên parastina pîvan û nirxên civakî de xwedî bingeh bûn. Ji vê nendika civakî bigre em dikarin bêjin û piştrast bikin ku civaka destpêkê a xwazayî li ser bingeha nirxên polîtîk û exlaqî hatiye avakirin. Dema em bixwazin mijara avabûna civaka polîtîk û exlaqî bigrin dest, ne weke ku ji demeke nêz de hatiye avakirin û ev diyarde bi demê re pêşketiye.
Civaka polîtîk û exlaqî ji destpêka mirovahiyê ve heye û weke rêgezeke bi kok her ku çûye bi pêşketina serdemê re pêş ketiye. Dema ku em di roja îro de pêwîstiya bi nirxandin û vegera li vê civaka bi kok û bingeh dibînin. Ev yek ji ber ku bi pêşketine serdemê re ji cewherê xwe hatiye derketin û weke pîvaneke civakî û mirovî nehatiye parastin. Helbet ev yek jî vedigere pêşketina serdema kapîtalîzmê û serweriya sermayeyê li ser hemû pîvanên civakî yên destpêkê.
Pergala serdest bi taybet mijara polîtîka ji destê nirxên mirovî û civakî girt û weke ku ne rêgezeke exlaqî û mirovî ji destpêka avabûna mirovahiyê re ye. Ev yek bi taybet ji destê civakê girt û kir ayidî xwe, dibe ku em pirs bikin çima kir ayidî xwe?!
Zihniyeta serdest bi pêşketinên xwe re hemû pîvan, rêgez, pêşketin û afrîneriyên ku bi destê dayîka xwedawend hatine dîtin û bûne malê civakê; ji dest girtin û ew pêşketin li gorî sazûmaniya zihniyeta xwe birêvebirin. Zihniyet û pergala sermaye hêdî hêdî ew destkeftî ji xwe re bikar anîn. Pergalek netew-dewlet a kapîtalîzim li ser tunekirina rola sereke a civak û pîvanên mirovahiyê xwe saz dike. Divê em bizanibin ku kapîtalîzim nikare xwe bi civakeke xwedî zanebûn û têgihiştî re mayînde bike. armanca wan a sereke pûçkirina mirov di aliyê serwextbûna li hember paragalê ye.
Ê naxwa ger civakeke, nifşek xwedî taybetmeniyên têgihiştî yên derbarê sîstem û pergalê be, helbet wê serî rake. Da ku tu kes li hember siyaseta ku birêvedibin serî raneke û nizanibe. Yek ji xisûsên ku ji destê civakê girtine û weke ku ne ji kerê civakê ye bizanibe, ew jî siyaset bû.
Mijara axlaqê jî xwe dispêre gelek aliyên berfireh yên sîstemê ku çawa bi demê re exlaq bûye zagon. Bi kêm gotinan em dikarin bêjin. Li cihê ku exlaq nîne, zagon heye. Pergalê dît ku civak û mirovahî ber bi tunebûna exqî ve diçe ku li dewletên Rojavayî ev yek herî zêde belav bûye ye. li şûna exlaq a ku xisletekî mirovî û di hundir her însanekî de heye, bi rêya zagon û baceyan feriz dikin. yenî însan û civak welê lê hatiye ku êdî ji xwezaya xwe a mirovahiyî derketiya hetanî ku exlaq bi zorê tê ferizkirin.
Hin lêkolîn û nirxandinên ku hatine kirin wiha dibêjin:
Ji bo ku civaka kurdan avahiyeke exlaqî û polîtîk ava bike, divê beriya her tiştî li ser nirx û pîvanên hevpar li hev bikin. Divê prensîbên bingehîn ên exlaqî bên diyarkirin yên ku beşên cuda yên civakê dikarin tê de beşdar bibin û ev prensîb bên belavkirin ji pergala perwerdeyê bigire heta amûrên medyayê û li gelek qadan. Pejirandina van nirx û kesan teşwîq dike ku di asta civakî de mirov hesta xwe ya exlaqî ya kesane parve bikin û biparêzin.
Hewldana siyaseta kurdan a ji bo avakirina civakeke exlaqî û polîtîk didome. Ev hewldan ji bo siberoja kurd û Tirkiyeyê nîşaneya hêviyê ye. Zextên dîrokî û siyasî yên li ser kurdan bûne sedema têkoşîna parastina nasname û mafên wan. Ev têkoşîn, bi daxwaza avakirina civakeke li ser nirxên exlaqî yên wekî edalet, wekhevî û azadiyê ve girêdayî ne. Çanda kurdî girîngiyê dide nirxên wekî hevgirtin, kolektîf û avakirina civakeke adil. Ev nirx faktoreke girîng e û armanca siyaseta kurdan a avakirina civakeke exlaqî û polîtîk e.
Civaka exlaqî û polîtîk, modeleke civakê ye ku tê de ferd hem nirxên exlaqî diparêzin hem jî li ser van nirxan nîzameke siyasî diafirînin. Ev têgeh misoger dike ku endamên civakê xwediyê avahiyeke civakî ne û li dora nirxên exlaqî hatine çêkirin ku ev nirx di pergala polîtîk de bi bandor in.
Taybetmendiyên sereke yên civaka exlaqî û polîtîk ev in:
Nirxên Exlaqî yên Hevbeş: Rêzik û nirxên exlaqî hene ku ji hêla beşeke berfireh a civakê ve têne parvekirin û pejirandin. Ev nirx rêberiya tevgera kesan û xebata giştî ya civakê dikin.
Pergala Hiqûqî ya Adil: Prensîba serweriya hiqûqê tê pejirandin û qanûn ji bo hemû kesan bi awayekî wekhev têne sepandin. Pergala dadweriyê piştrast dike ku nirxên exlaqî têne parastin û bicihkirin.
Demokrasiya Beşdar: Avahiyeke siyasî heye ku tê de kes bi awayekî aktîf beşdarî pêvajoyên biryardayinê dibin. Demokrasiya beşdar rêyê li ber wergirtina wan biryaran vedike ew biryarên ku nirxên giştî yên exlaqî yên civakê nîşan didin.
Edaleta Aborîyê: Wekheviya aborî û edaletê di civakê de pêk tê. Pirsgirêkên wekî peydakirina pêdiviyên bingehîn, derfetên wekhev û têkoşîna li dijî xizaniyê girîng in.
Çanda Ragihandin û Diyalogê: Di civakê de nêrîn û baweriyên cuda tên qebûlkirin û hawirdora diyaloga vekirî tê teşwîqkirin. Ev çand rêyê li ber nakokiyên civakî digire û dibe alîkar ku têgihiştineke hevpar pêş bikeve.
Armanc
Armanca civaka exlaqî û polîtîk ew e ku kes jiyaneke li ser nirxên adil û exlaqî bijîn, ku tê de ne tenê berjewendiyên xwe, di heman demê de berjewendiyên giştî yên civakê jî biparêze. Ev modela civakê nîzameke wisa temsîl dike ku tê de erk û mafên exlaqî hem di asta ferdî, hem jî di asta kolektîf de bi awayekî hevseng têne parastin.
Civak, di civaknasiyê de yek ji qadên sereke yên lêkolînê ye, ne tenê wekî kombûna kesan, di heman demê de wekî avahiyekê ye ku li dora hin nirx û rêzikan hatî çêkirin. Di vê çarçoveyê de têgeha “civaka exlaqî û polîtîk” modeleke civakê ye ku tê de ferd hem nirxên exlaqî diparêzin û hem jî li ser van nirxan nîzameke siyasî diafirînin. Ji ber vê yekê, bi rastî jî civakeke wisa gengaz e? Ji bo pêkanîna vê utopyayê çi şert û merc lazim in?
Ya duyemîn jî, pêwîst e civaka kurdan sîstemeke hiqûqî ya bihêz û adil ava bike. Prensîba dewleta hiqûqê di parastin û bicihanîna nirxên exlaqî de roleke bingehîn dilîze. Sîstema ku tê de her kes xwedî mafên wekhev be û zagon bi awayekî adil li ser hemû kesan were sepandin, dibe alîkar ku dadmendiya civakî dabîn bike û jîngeheke pêbaweriyê di navbera kesan de peyda bike.
Lê modelên demokrasî û rêveberiya beşdariyê ji bo civaka kurdan jî girîng in. Tevlîbûna çalak a kesan, di pêvajoyên biryardayinê de, ne tenê nûnerên siyasî di heman demê de ji tevahiya civakê re dihêle ku li gorî nirxên exlaqî biryaran bide. Demokrasiya beşdar rêyê li ber kesan vedike ku berpirsiyariya teşekirina paşeroja xwe hilgirin û ev jî yekitiya civakî xurt dike.
Dadmendiya aborî û refaha civakî jî ji bo pêkhateyeke exlaqî û polîtîk a civaka kurdan pêwîst e. Pêkanîna hemû beşên civakê, ji bo dabînkirina pêdiviyên xwe yên bingehîn, misogerkirina wekheviya derfetan û kêmkirina pirsgirêkên weke xizaniyê rêyê li bre wê çendê vedike ku takekes jiyaneke bi exlaq û polîtîk bijîn. Kêmkirina newekheviyên aborî, hevgirtina civakî zêde dike û baweriya di navbera kesan de xurt dike.
Çanda ragihandin û diyalogê, di avakirina pêkhateyeke exlaqî û polîtîk a civaka kurdan de roleke girîng dilîze. Civakeke ku tê de nêrîn û baweriyên cuda bên qebûlkirin û hawîrdora diyaloga zelal û avakar bê teşwîqkirin, ji bo parastin û pêşxistina nirxên exlaqî xwedî girîngiyeke mezin e. Ev cure çand pêşî li nakokiyên civakî digire û dibe alîkar ku têgihiştineke hevpar pêş bikeve.
Di encamê de, bi şert û mercên guncaw, avahiyeke siyasî ya exlaqî ji bo civaka kurdan dikare bibe rastî. Nirxên hevpar ên exlaqî, pergala hiqûqî ya adil, demokrasiya beşdar, edaleta aborî û çanda ragihandinê ya xurt hêmanên bingehîn ên afirandina vê pêkhateyê ne. Bi berhevkirina van hêmanan mirov jîngeheke wisa diafirîne ku tê de ne tenê berjewendîyên xwe, berjewendîyên giştî yên civakê jî diparêze ji bo ku civakeke adiltir û exlaqî pêkan be.
