Sînan Cûdî
Dema ku Sûriye di pêvajoyeke wêrankirin û veguhertinê re derbas dibe, pirsek bingehîn her ku diçe girîngtir dibe: Gelo şerê bêdawî dê di dawiyê de bi çareseriyek rastîn bidawî bibe? An jî ew ê şahidiya vegerandina nîzama kevin bi maskeyên nû bike?
Serhildanên gel ên ku di sala 2011’an de dest pê kirin, ne tenê îfadeya hêrsa li dijî rejîmê bû, di heman demê de dengê lêgerîna azadî, piralî, wekheviya civakî û demokrasiyê bû. Lêbelê, bi demê re, ev lêgerîn bi şerên wekaletê yên hêzên herêmî û cîhanî û berfirehkirina îdeolojîk a pêkhateyên îslamî yên radîkal re rû bi rû ma.
Rêxistinên selefî yên wek HTŞ wekî “rêveberiyek alternatîf” nîşan dan ne çareserî ye. Di vê rêveberiya nû ya tekîtî û navendî esas digre de pêkhateya gelên Sûriyê ya pir nasname û pir-çandî nîne. Lê rastiya Sûriyê ev e ku Ereb, Kurd, Asûrî, Tirkmen, Durzî, Ermenî û gelek komên din; Pêkhatineke civakî ya pir-qatî ye ku baweriyên cuda yên weke Sunî, Elewî, Xiristiyan û Êzidî bi hev re dijîn. Înkarkirina vê tevneyê, tê maneya zîhniyeta ku bû sedema şer bixwe de israrkirin e.
Sûriyeyeke nû wê çawa pêkwere?
Digel ku gelek vebijêrkên berdest rûyên cihê yên otorîterîzmê temsîl dikin; Dibe ku çareserî di modêleke din a ku di nava şer de pêşketiye lê têra xwe nayê nîqaşkirin de bê dîtin; modêla Neteweya Demokratîk de.Ev avahiya ku bi salan li Bakur û Rojhilatê Sûriyê (Rojava) û Bakurê Kurdistanê gav bi gav hatiye avakirin e. Armanca wê ew e ku demokrasiya rasterast li ser bingeha meclîsên gel, azadiya jinê, pirrengiya çandî, hesasiyeta ekolojîk û edaleta civakî li hev bîne.
Modêla Neteweya Demokratîk weke dijberiya paradîgmaya netewe-dewleta klasîk derket holê. Di eslê xwe de, li dijî nêzîkatiya ferzker a modernîteyê ku bi kurtasî “yek netewe, yek ziman, yek al” tê binavkirin, rêxistineke civakî ya piralî û bervarî ku mirov bi nasnameyên xwe bi hev re bijîn, pêşniyar dike.
Modêla Neteweya Demokratîk di wateya klasîk de ne projeya dewletbûnê ye. Di vî warî de, dibe ku di nihêrîna pêşîn de ji bo gelek kesan nepratîk xuya bike. Lê belê, hêza rastîn a modêlê ev e ku ew ne ji têkçûnek radîkal, lê ji berhevkirina bersivên civakî yên li ser hewcedariyên rastîn çêbûye. Pratîkên li Bakur û Rojhilatê Sûriyeyê tên jiyîn nîşan didin ku modêl tenê di asta teorîk de namîne; Ev nîşan dide ku ew formek jiyanê ya ku di şert û mercên şer de jî dikare were avakirin. Bi taybetî pergala kantonê, rêveberiya meclîsê û rola diyarker a jinan di warê siyasî û civakî de bingehên vê paradîgmayê ne.
Wek mînak li navendên wekî Qamişlo, Dêrik, Reqa û Dêrazorê, gelê Ereb, Kurd û Suryanî bi nasnameyên xwe beşdarî meclîsên herêmî dibin; Perwerdeya bi zimanê dayikê û jiyana pir olî û pirçandî bi biryarên hevpar tên parastin. Ev rewş, li şûna serweriya navendî û polîtîkaya nasnameyê ya ferzkirî, formeke civakî ya li ser bingeha rêxistinbûna bervarî û ji komên dildar pêk tê pêşniyar dike.
Aliyê herî bihêz ê vê nêzîkatiyê ew e ku ji bo civak ne “mafê temsîliyetê” lê “mafê biryarê” dide. Bi gotineke din, ne tenê temsîliyeta sembolîk, di heman demê de beşdariya rastîn esas tê girtin. Li welatekî weke Sûriyeyê ku gelên cuda di dîrokê de hatine tepisandin û nasname bi asîmîlasyon û tundî hatine tepisandin, ev pêşniyar radîkal e, lê realîst e. Ji ber ku şer bi xwe berhema van dûrketin û yekperestiyê ye.
Di vî warî de şerê niha li Sûriyê ne tenê şerê çekan e, şerê modêlan e jî. Li aliyekê komên cîhadî yên ku dezgehên dewletê yên navendîparêz, otorîter diparêzin û dixwazin civakê bi pêkhateyên teokratîk, şerîet û mezhebî ji nû ve dîzayn bikin hene û li aliyê din jî modêla Neteweya Demokratîk ku li ser esasên wekî nûnertiya civakî, azadiya jinê, wekheviya nasname û rêveberiyê li ser esasê meclîsên gel hatiye avakirin, heye. Ev nakokî ne tenê nakokiyeke îdeolojîk e, di heman demê de nakokiyeke hebûnê ye jî. Ji ber ku Neteweya Demokratîk di bingehê xwe de rewabûna van pêkhateyan dihejîne.
Ji bo pêkhateyên wekî HTŞ’ê, modêla Neteweya Demokratîk ne tenê ji ber ku “rojavayî” an “laîk” e, ji ber ku sîstemek li ser beşdarîya rasterast a gel hatiye avakirin û tê de jin bi awayekî aktîf rol digirin, rasterast tehdîdek e. Ev ne tenê ferqeke siyasî ye, di asta nêrîna cîhanê de qutbûnek e. Îdeolojiya HTŞ û komên selefîst ên mîna wan xetekê dişopîne ku jinan ji qada giştî dûr dixe, li ser bingehê mezhebî hewl dide civakê kontrol bike û pirdengîtiyê wekî perîşan dibîne. Ji ber vê yekê pergala ku li Rojava hatiye avakirin, ne tenê weke “avahiyeke hevrik” di çavên wan de weke “kufr” tê dîtin.
Vê rewşê, modêla Neteweya Demokratîk ji bo îslamiyên radîkal ne tenê îdeolojîk, lê di heman demê de xetereke jeopolîtîk e. Di vê hevkêşeyê de ku Tirkiye jî di nav de ye, bêbandorkirina pêkhateya xweseriya Bakur û Rojhilatê Sûriyê veguherî lihevkirineke herêmî.
Di şerê Sûriyeyê de ku ji sala 2011’an ve didome de yek ji rastiyên herî bingehîn ku derdikeve pêş ev e: Sûriye ne dikare vegere sala 2010’an û ne jî bi aktorên heyî re paşerojeke hevpar a nû ava bike. Ji ber ku beşên mezin ji rejîmê û opozisyonê rewatiya xwe li ber çavên civakê winda kirine. Di vê çarçoveyê de modêla Neteweya Demokratîk ne tenê pêşniyareke bîrdozî ye; Di heman demê de, ew îdia dike ku rêyek ji xitimîna heyî pêşkêşî dike.
Ev tecrube nîşan dide ku modêl ne tenê di dema şer de, di pêvajoya amadekirina aştiyê de jî dikare bikêrhatî be. Di rewşa heyî de modêla Neteweya Demokratîk wek “herêma pîlot” li bakurê welêt namîne; dê bibe yek ji aktorên diyarker di pêşeroja welêt de. Ji ber ku sîstem li ser esasê beşdariya gel hatiye avakirin, cudahiyê naxe navbera piraniyê û hindikayiyê, nasnameyeke tenê ferz nake û destwerdana baweriyan nake.
Em niha ji bo gelê Sûriyê li ser xaçerêyekê ne: Yan dê li ser civakeke ji nû ve perçebûyî ya di bin serkêşiya cîhadîzmê de, ku berdewamiya rejîma kevin e, yan jî dê modêlên wek Neteweya Demokratîk ji bo dîtina jiyana hevpar a pir-nasnameyî, pirbawerî û piralî bin. Dê dîrok di vê çarçovê de bi ser bikeve. Wê demê mirov dikare bibêje:
Li van axan jiyaneke nû mimkun e û ew jiyan jixwe şîn bûye.
